Ο Ερμής Κριοφόρος: Ποια η λατρεία του- Πως επηρρέασε τη Χριστιανική Εικονογραφία και τη Δυτική Τέχνη

Στο βάθος μιας βιτρίνας του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, ένα μικρό χάλκινο ειδώλιο του Ερμή τραβά τη προσοχή — όχι για το μέγεθός του, αλλά για το βαθύ του νόημα. Ο Ερμής Κριοφόρος, που φέρει κριάρι ς, μπορεί να μοιάζει απλός, αλλά είναι σύμβολο διαχρονικό, γεμάτο λατρευτικά νοήματα και εικαστική επιρροή που φτάνει από την Αρκαδία έως τις κατακόμβες της Ρώμης και τo ατελιέ του Nicolas Poussin.

‍ Η λατρευτική σημασία του Ερμή ως Κριοφόρου

Το ειδώλιο χρονολογείται γύρω στον 6ο αιώνα π.Χ. και αναπαριστά τον Ερμή να κρατά κριάρι και θεωρείται  αναφορά στην αρχαία αρκαδική τελετουργία “Κριόφορα”, όπου προσφερόταν θυσία για εξαγνισμό και προστασία. Πολύ διαφορετικά αποτυπωμένος ο Ερμής δεν είναι απλά ο αγγελιοφόρος των θεών ή ψυχοπομπός να απεικονίζεται με φτερά και σανδάλια: ως Κριοφόρος γίνεται θεϊκός οδηγός, αυτός που σηκώνει το βάρος της σωτηρίας για χάρη της κοινότητας. Αυτό το ιδιαίτερο ειδώλιο φαίνεται να μαρτυρά μια εικονογραιφική παράδοση που συνεχίστηκε και ενέυπνευσε καλλιτέχνες στους αιώνες. 

Ο κριοφόρος απεικονίζεται συνήθως ως βοσκός ή, μεταγενέστερα, ως Ερμής.
Το συγκεκριμένο ειδώλιο ενδέχεται να είναι μοναδικό, καθώς παρουσιάζει έναν πολεμιστή-ήρωα ως κριοφόρο. Πρόκειται, αναμφίβολα, για μία από τις πρώτες γλυπτικές απεικονίσεις αυτού του τύπου.
Απεικονίζεται με Μια φαρδιά ζώνη μέσης, διακοσμημένη με ζωγραφισμένες διασταυρούμενες γραμμές, αποτελεί ξεκάθαρα τον ηρωικό ζωστήρα (ζώνη του πολεμιστή). Όπως περιγράφεται στην αρχαία ομηρική ποίηση.
Μουσείο  Τεχνών του Cleveland

Ο Ερμής Νομιός (ποιμενικός) κρατά ένα κριάρι κάτω από το μπράτσο του,ως μορφή  συνδέεται με τον γλύπτη Ονάτα στην Ολυμπία (Πλούταρχος V, 27, 8), ο οποίος φαίνεται να αναπαράγει ένα παλαιότερο πρότυπο. Αντίθετα με τις τερακότες του Καβειρίου Ερμή στη Θήβα, η μορφή αυτή δεν μιμείται εκείνες τις απεικονίσεις. Ο Ερμής των Αρκάδων θεωρείται καθαρά τοπικός θεός, πιθανώς αρχικά αντιληπτός ως κριάρι, σύμβολο γονιμότητας για τα κοπάδια, αλλά και ως φορέας επιδημιών. Στις αρχαϊκές χάλκινες φιγούρες του Ερμή από την Πελοπόννησο, ο θεός απεικονίζεται να φορά κωνικό κάλυμμα κεφαλής, παρόμοιο με τον πῖλο που φορούσαν ο Οδυσσέας και οι Διόσκουροι της Σπάρτης. Οι μορφές παρουσιάζουν γενειοφόρο άνδρα με χιτώνα με ιδιαίτερη λεπτομέρια στην διακόσμηση. 

Ο Ερμής κριοφόρος απεικονίζεται επάνω σε αγγείο.
Μουσείο του Λούβρου

Θραύσμα Ρωμαϊκο΄τυ αγάλματος του Ερμή Κριοφόρου,
 που απεικονίζεται ως νεαρός και άτριχος. 
Μουσείο Μπαράκο Ρώμη 

Οι χάλκινες αυτές μορφές του Ερμή Κριοφόρου αποτυπώνουν την ουσία της τελετουργικής πράξης εξιλέωσης (piacula): την περιφορά του θύματος (του κριαριού) γύρω από τον χώρο που επιδιώκεται να προστατευθεί, πριν από τη θυσία. Η πράξη αυτή είχε σκοπό την αποτροπή ξαφνικών επιδημιών και την εξασφάλιση της ευημερίας. Ο Παυσανίας διηγείται έναν τοπικό μύθο από την πόλη Τανάγρα της Βοιωτίας, σύμφωνα με τον οποίο ο Ερμής έσωσε την πόλη από επιδημία περπατώντας γύρω από τα τείχη με ένα κριάρι στους ώμους. Για να τιμηθεί αυτό το γεγονός, ο γλύπτης Καλάμις φιλοτέχνησε άγαλμα του Ερμή Κριοφόρου, το οποίο αργότερα απεικονίστηκε σε νομίσματα της ρωμαϊκής περιόδου της πόλης. Ο Παυσανίας καταγράφει επίσης άγαλμα του Ερμή Κριοφόρου («Ἑρμῆς φέρων κριόν») σε ιερό κυπαρισσόδασος στην Οίχαλη της Μεσσηνίας, στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο (Πηγή: Παυσανίας, Βιβλίο 4, κεφ. 33, §4). Ανάμεσα στα πολλά επίθετα του Ερμή, στην Κορώνεια της Βοιωτίας λατρευόταν ως Ερμής Επιμηλίος (Ἑρμῆς Ἐπιμηλίος), δηλαδή «Φύλακας των κοπαδιών».  Ο μορφολογικός τύπος του κρυοφόρου με παραλλαγές αναπαράχθηκε και κατά την ρωμακή περίοδο (Δες φωτο παραπάνω). 

Ο Wilton-Warburg Κριοφόρος θεωρείται αντίγραφο ελληνιστικής ή ρωμαϊκής περιόδου του πρώτου αιώνα, βασισμένο σε αρχαϊκό ελληνικό άγαλμα που αποκτήθηκε από τον Λόρδο Pembroke του Wilton House στις αρχές του 18ου αιώνα. Από το 1957 έως το 2007 κοσμούσε την είσοδο του Ινστιτούτου Warburg.

Η χριστιανική μεταμόρφωση

 Στην Κατακόμβη του Αγίου Καλλίστου στη Ρώμη, περίπου τον 3ο αιώνα μ.Χ., εμφανίζεται ο Χριστός ως Καλός Ποιμένας, με αρνί στους ώμους — εικονογραφικός δανεισμός από την αρχαία στάση του Ερμή. Η μετάβαση είναι εντυπωσιακή: από θεϊκή θυσία σε πνευματική σωτηρία, το μοτίβο διατηρείται αλλά μεταφράζεται σε χριστιανικούς όρους αγάπης, φροντίδας και λύτρωσης.

 Το ίδιο μοτίβο ταξιδεύει σε χριστιανικά γλυπτά, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, εδραιώνοντας την ποιμενική εικονογραφία ως κεντρικό στοιχείο της πίστης. Αντίστοιχη εικονογραφία του Ιησού Χριστού ως καλού ποιμένα θα αντικρίσεται σε γλυπτό εάν επισκεφτείται το Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας. 

 Η επιρροή στην Δυτική Τέχνη

Επίδραση τόσο ως προς τη θεματολόγία αλλά και στην μορφική απόδοση μπορούμε  να διακρίνουμε σε έργα του Poussin, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο :Στο “Blind Orion Searching for the Rising Sun”, ο Ορίων μεταφέρει τον Κηδαλίωνα στους ώμους — παραλλαγή του αρχαίου μοτίβου, με θεϊκή καθοδήγηση.

Επίσης στο έργο “Triumph of Pan”, η ποιμενική και μυθολογική ατμόσφαιρα εκφράζει την αρκαδική λατρεία και τη σύνδεση θεού–ανθρώπου, με σαφή υπόγεια ρεύματα ερμητικής εικονογραφίας.

Χριστός ως Καλός Ποιμένας, Κατακόμβη της Πρισκίλλης,
Ρώμη, 3ος–4ος αιώνας μ.Χ.

 Τι “κρύβει” τελικά αυτό το ειδώλιο;

Περισσότερα από όσα φαίνονται. Ένα απλό χάλκινο ειδώλιο γίνεται γέφυρα: Μεταξύ παγανιστικής τελετουργίας και χριστιανικής ελπίδας, μεταξύ θυσίας και σωτηρίας, εταξύ Αρκαδίας και Ρώμης, Αθηνών και Παρισιού.

Αυτό το μικρό έργο κρύβει μέσα του μια διαχρονική ιδέα: ότι ο θεϊκός φορέας — είτε Ερμής, Χριστός ή μυθολογικός ήρωας — είναι αυτός που σηκώνει το βάρος, οδηγεί και σώζει.

Πηγές: athensjournals.gr, www.jstor.org/https://www.clevelandart.org/art/1998.172

http://www.my-favourite-planet.de/