Που σώζονται κατακόμβες στην Ελλάδα και την Κύπρο;

Κάτω από τη γη, σε υπόγειους και στενούς χώρους κατά τα σκοτεινά χρόνια των διωγμών, οι πρώτοι Χριστιανοί έβρισκαν καταφύγιο, προσεύχονταν, τελούσαν την Θεία Λειτουργία και εν τέλει είχαν τον τάφο για το υλικό σώμα τους στις περίφημες κατακόμβες. Και τι σημαίνει κατακόμβη;

Ο όρος κατακόμβη παράγεται από την ελληνική πρόθεση κατά και τη λατινική λέξη cuba , η οποία είναι δάνειο από την ελληνική κύμβη, που σημαίνει τύμβος. Στον ελληνικό χώρο, κατακόμβες σώζονται στη Μήλο, τη Θεσσαλονίκη και την Κύπρο.  

Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου 

Μήλος

Οι κατακόμβες της Μήλου βρίσκονται κοντά στο χωριό Τρυπητή και ήταν τρεις μεγάλες ανεξάρτητες υπόγειες στοές (Α,Β,Γ) λαξευμένες στο πορώδες ηφαιστειογενές πέτρωμα που κάθε μια συνδεόταν με άλλες μικρότερες. Σήμερα αποτελούν σύμπλεγμα, καθώς οι τρεις κεντρικές στοές συγκοινωνούν μεταξύ τους με νεότερες διανοίξεις που κατασκευάστηκαν τον 20ο αιώνα.

Το σύμπλεγμα συμπληρώνει ένας ορθογώνιος νεκρικός θάλαμος στην μορφή των cubicula των Κατακομβών της Ρώμης. Η κάθε στοά έχει διαφορετικό πλάτος που ποικίλλει από ένα μέχρι 5 μέτρα, και διαφορετικό ύψος, από 1,60 μέχρι 2,50 μέτρα. Στα τοιχώματα των στοών είναι χαραγμένες καμάρες, τα "arcosolia" μέσα στις οποίες έχουν διαμορφωθεί τα μνήματα, ενώ ένας μεγάλος αριθμός ταφών υπάρχει και στο δάπεδο όλων των στοών. 

Στις κατακόμβες της Μήλου υπάρχουν και λίγα αποσπάσματα επιγραφών. Οι επιγραφές αυτές είναι σημαντικές για τις πληροφορίες που μας παρέχουν σχετικά με τα ονόματα χριστιανών, αξιώματα του αρχαίου κλήρου και την πίστη των πρώτων χριστιανών στους αγγέλους προστάτες των τάφων... Η σημερινή κύρια είσοδος των Κατακομβών, ανοίχθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και έτσι ο επισκέπτης μπαίνει σήμερα στη στοά Β η οποία είναι και η μόνη προσωρινά επισκέψιμη. 

Εκτός από κοιμητήριο, οι κατακόμβες ήταν επίσης τόπος λατρείας όπως αποδεικνύεται από το κομμάτι του πετρώματος που έχει αφεθεί στη θέση του στο μέσο περίπου της στοάς Β για να χρησιμεύσει ως Αγία Τράπεζα. Από τις βάσεις που βρέθηκαν στα τέσσερα άκρα κατά την έρευνα του 1928, υποθέτουμε ότι πάνω από την τράπεζα υπήρχε αρχικά «κιβώτιο». Το σχήμα, που θυμίζει σαρκοφάγο, οδήγησε και στην υπόθεση ότι πρόκειται για τον τάφο κάποιου επίσημου ή ενός από τους πρώτους επισκόπους της χριστιανικής Μήλου.

Θεσσαλονίκη

Υπόγεια δίκτυα κατακομβών έχει όμως και η Θεσσαλονίκη. Στον Ναό του Αγίου Δημητρίου, στην δεξιά πλευρά του Ιερού, όπως το βλέπουμε μέσα από τον ναό, υπάρχουν σκαλάκια που οδηγούν σε μια πόρτα. Αυτή είναι η είσοδος για τις υπόγειες εκκλησίες των χριστιανών επί ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, και το σημείο όπου ο Άγιος Δημήτριος, πολιούχος και σωτήρας της πόλης, άφησε μαρτυρικά την τελευταία του πνοή. 

Η γνωστή σήμερα ως Κρύπτη αποτελούσε αρχικά ρωμαϊκά λουτρά: Ο Άγιος Δημήτριος είχε φυλακισθεί στα λουτρά καθώς ήταν γόνος οικογένειας ευγενών και αξιωματικός του ρωμαϊκού στρατού, μέχρι που οι Ρωμαίοι ανακάλυψαν την χριστιανική του πίστη και τα κηρύγματα του σε άλλους ανθρώπους. 

Γύρω στο 300 μ.Χ. ο Άγιος Δημήτριος εκτελέστηκε μέσα στα λουτρά, τα οποία αργότερα έκλεισαν. Στο σημείο χτίστηκε εκκλησάκι, που αποτέλεσε την απαρχή της δημιουργίας μιας χριστιανικής κατακόμβης. Οι κατακόμβες της συμπρωτεύουσας αποκαλύφθηκαν κατά την μεγάλη πυρκαγιά το 1917 και μετά από ανασκαφές ήρθαν στο φως, στο σύνολο τους, ενώ σήμερα έχουν μουσειακό χαρακτήρα. 

Κύπρος

Κατακόμβες υπάρχουν επίσης στη Κύπρο, με πιο χαρακτηριστική την υπόγεια εκκλησία της Αγία Σολομωνής στην Κάτω Πάφο.  Η Αγία Σολομωνή ήταν από τις πρώτες στην Κύπρο που απέρριψε την ειδωλολατρία και αγκάλιασε τον Χριστιανισμό. Σύμφωνα με την παράδοση, η Σολομωνή κατέφυγε στη σπηλιά για να αποφύγει τις διώξεις των Ρωμαίων, αλλά οι διώκτες της έκτισαν την είσοδο, καταδικάζοντας την σε ένα αργό και σκληρό θάνατο. Ωστόσο, όταν η σπηλιά άνοιξε 200 χρόνια αργότερα, η παράδοση λέει ότι η Αγία βγήκε ζωντανή! 

Η περιοχή αποτελείται από μια υπαίθρια αυλή, που περιβάλλεται από πέντε θαλάμους λαξευμένους στον βράχο, ένας από τους οποίους έχει και πηγή. Το δυτικό τμήμα έχει μια αψίδα στο δυτικό τοίχο και υπολείμματα από χριστιανικές τοιχογραφίες του 12ου αιώνα. 

Ακριβώς απέναντι από τη φημισμένη κατακόμβη της Αγίας Σολομωνής, βρίσκεται η κατακόμβη του Αγίου Λαμπριανού,  του οποίου το όνομα έχει επίσης ταυτιστεί με θαύματα. 

Κατακόμβες ακόμη υπάρχουν σε μοναστηριακό συγκρότημα  του Αγίου Ηρακλείδη εκεί που χρήστικε πρώτος επίσκοπος Κύπρου  ο Ηρακλείδης  από τους Αποστόλους Παύλο και Βαρνάβα στην αρχαία πόλη Ταμασού. 

Επίσης, στην κατχόμενη Κύπρο σώζεται κατακόμβη-τάφος του Άγιου Ευτύχιου ή του Αγίου Επαφρά. Πρόκειται για τάφο από την Ελληνιστική περίοδο και εκεί τάφηκε ένα από τα δυο προαναφερόμενα πρόσωπα.