Γαϊτανάκι και αποκρεάτικο κέφι στην Πλάκα και στο Μοναστηράκι από τις «Μορφές Έκφρασης»

Με διονυσιακό οίστρο, το κέφι σκόρπισαν απλόχερα οι «Μορφές Έκφρασης» στην καρδιά της Πλάκας! Πλήθος κόσμου ενθουσιασμένο σήμερα το μεσημέρι σεργιάνιζε στα γραφικά σοκάκια τραγουδώντας και χορεύοντας. Με αποκορύφωμα την αναβίωση εθίμων, όπως είναι το πολύχρωμο γαϊτανάκι, στο οποίο συμμετείχαν μασκαρεμένοι μπόμπιρες.

Της Μαρίας Αλιμπέρτη

Η πομπή είχε αφετηρία από το  σταθμό του Μετρό της Ακρόπολης παρασύροντας Αθηναίους και τουρίστες, σε μια πορεία κάτω από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης, στην γραφική συνοικία της Πλάκας για να καταλήξει στο Μοναστηράκι και συγκεκριμένα στην πολυσύχναστη πλατεία του. Ως άλλοι σάτυροι και μαινάδες, μικροί και μεγάλοι μασκαράδες ξεσήκωναν κάθε περαστικό, ενώ πολλοί ήταν εκείνοι που είχαν εκπλαγεί ευχάριστα και έτρεξαν να τους φωτογραφήσουν.

Παραδοσιακοί σκοποί ερμηνεύτηκαν από τις μελωδικές φωνές των μελών του θεάτρου υπό την συνοδεία μουσικών οργάνων όπως  γκάιντα, κλαρίνο, κιθάρες και νταούλια. Με προβιές, κουδούνια, κέρατα... μάσκες από ελληνικά έθιμα αλλά και άλλες υπέροχες κατασκευές που φορούσαν οι ηθοποιοί του θεάτρου «Μορφές Έκφρασης» έδωσαν ιδιαίτερο χρώμα  στο άρτια επιμελημένο το εγχείρημα.

Ο κόσμος έστησε τον χορό αυθόρμητα στο κάλεσμα των διοργανωτών να δώσουν τα χέρια, ενώ το κέφι απογειώθηκε στο άκουσμα του παραδοσιακού τραγουδιού «Πώς το τρίβουν το πιπέρι;» Η σκηνοθέτης Άννα Σεβαστή Τζίμα ενθάρρυνε χαρακτηριστικά τους συμμετέχοντες να εκτελέσουν τα παραγγέλματα του πρωτοτραγουδιστή!

«Κελαιδείστε με ωραία μου πουλάκια» τραγουδούσε αυθόρμητα το πλήθος όταν η πομπή έφθασε στην πλατεία του Μοναστηρακίου. Φωτογραφικές μηχανές και κινητά τηλέφωνα των θαμώνων της πλατείας «πήραν φωτιά», ενώ πολλοί περίεργοι πλησίασαν και παρασύρθηκαν από τον αποκριάτικο ρυθμό.

Η Πλάκα έζησε πραγματικά παλιές στιγμές αίγλης τότε που οι απόκριες είχαν άλλο χρώμα, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι ερμηνεύτηκαν και τραγούδια που αγαπούσαν ιδιαίτερα οι παλιοί κανταδόροι.

Αιανή, ένας ιστορικός τόπος του μακεδονικού ελληνισμού! Αφιέρωμα στον αρχαιολογικό χώρο και το μουσείο

Κοντά στον ποταμό Αλιάκμονα και περίπου 20 χιλιόμετρα νότια της Κοζάνης βρίσκεται η Αιανή, μία από τις σπουδαιότερες αρχαίες πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας, πρωτεύουσα του ισχυρού μακεδονικού βασιλείου της Ελιμιώτιδας. Η Αιανή κατοικήθηκε από την προϊστορική εποχή ενώ γνώρισε μεγάλη ακμή στους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους, από τον 6ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ. .

Στον σημερινό αρχαιολογικό χώρο οι επισκέπτες μπορούν να δουν ερείπια κατοικιών, δημόσιων κτηρίων, καθώς και το εντυπωσιακό νεκροταφείο της αρχαίας πόλης. Παράλληλα, τα κινητά ευρήματα που αποτυπώνουν όλη την ιστορία του τόπου, από την Εποχή του Χαλκού μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια, εκτίθενται στο σύγχρονο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.  

Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου 

Ιστορία της Αιανής 

Κοντά στον σύγχρονο οικισμό έχει ανακαλυφθεί η αρχαία πόλη, που υπήρξε σημαντικό κέντρο της περιοχής Ελίμεια. Ιδρυτής της αρχαίας Αιανής φέρεται να είναι ο Αιανός, γιος του Ελύμου, βασιλιά των Τυρρηνών. Οι Τυρρηνοί Μακεδόνες ήταν Έλληνες, που προέρχονταν από την αρχαία πόλη της Μακεδονίας Τύρισσα και δεν είχαν καμία σχέση με τους Τυρρηνούς ή Ετρούσκους της βόρειας Ιταλίας. 

Ως πρώτοι οικισμοί αναφέρονται κατοικίες κυνηγών και αγροτών στις όχθες του ποταμού Αλιάκμονα, όπως η Βέρβιρη και η Πουλιμίστρα. Στην Κλασική Εποχή δημιουργήθηκε ακρόπολη στο λόφο Μεγάλη Ράχη, όπου η ζωή άρχισε στη Νεολιθική Εποχή και συνεχίστηκε ως τον 1^ο αιώνα π.Χ..

Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε κατοικίες και οικοδομήματα με δημόσιο χαρακτήρα που διαμορφώνουν την εικόνα μιας πόλης με οικιστική οργάνωση και πολιτική ανάπτυξη από τα υστεροαρχαϊκά και κλασικά χρόνια (αρχές 5^ου - 4^οςαι. π.Χ., ενώ και ο 6^ος αιώνας π.Χ. αντιπροσωπεύεται με κεραμεική). 

Τα ευρήματα αυτά τεκμηριώνουν την άποψη ότι υπήρχαν ακμαίες και οργανωμένες πόλεις στην αρχαία Δυτική Μακεδονία πολύ πριν από την ενοποίηση του μακεδονικού ελληνισμού από τον Φίλιππο Β' (359-336 π.Χ.). 

Εξάλλου, κατά τη ρωμαϊκή εποχή, η Αιανή φαίνεται πως ήταν διοικητικό κέντρο της Ελιμιώτιδας (έδρα του «κοινού των Ελιμιωτών»). Επίσης, αν κρίνει κανείς από την ύπαρξη αρκετών ιερών (όπως του Δία Υψίστου, της Αρτέμιδος, του Πλούτωνα, του Ερμή, της 'Ισιδας κ.ά.) τόσο μέσα στο αστικό κέντρο όσο και έξω από αυτό, σύμφωνα με αρχαιολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες, η πόλη αποτελούσε επιπλέον σπουδαίο θρησκευτικό κέντρο της περιοχής. 

Ωστόσο, στα υστερορωμαϊκά χρόνια - πιθανώς λόγω των βαρβαρικών επιδρομών και καταστροφών - η Αιανή μεταβάλλεται σε απλή κώμη. Η οικιστική αυτή υποβάθμισή της ήταν οριστική, γιατί επί Ρωμαίου αυτοκράτορα Διοκλητιανού ιδρύεται ένα νέο αστικό κέντρο, η Καισάρεια, σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από την Αιανή. 

Αρχαιολογικός χώρος 

Στην κορυφή του λόφου της Μεγάλης Ράχης, σώζεται από την αρχαία Αιανή οικοδόμημα με δεξαμενή, απομεινάρια μιας στοάς, που πιθανολογείται ότι ήταν διώροφη, κατασκευασμένη από πέτρινους λίθους με δωρική κιονοστοιχία στο ισόγειο και ιωνική στον επάνω όροφο. 

Κάτω από την αρχαία στοά βρέθηκαν θεμέλια κατοικιών του 4ου αιώνα π.Χ.  αλλά και ιδιωτικές κατοικίες με αυλές, μαγειρεία και αποθήκες. 

Σημαντικά ευρήματα αποκαλύφθηκαν επίσης στη σημαντική νεκρόπολη της Αιανής, όπως βασιλικοί τάφοι του 5ου και 6ου αιώνα π.Χ., εντυπωσιακά ταφικά μνημεία σκαλισμένα σε ντόπιο μάρμαρο και πέτρα, τα οποία μαρτυρούν το υψηλό οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο της αρχαίας πόλης.

Ειδικότερα, στη θέση Λειβάδια, στα βορειοανατολικά του οικισμού, αποκαλύφθηκαν δώδεκα μεγάλοι κτιστοί θαλαμωτοί τάφοι και μεγάλος αριθμός κιβωτιόσχημων ή απλών λακκοειδών τάφων.

Κάποιοι από τους τάφους έφεραν επιτύμβιες στήλες και άλλοι ορίζονταν από ταφικούς περιβόλους, ενώ στον χώρο ήταν τοποθετημένα και αγάλματα (βρέθηκε κεφαλή κούρου, λιοντάρι και άλλα αρχαία αντικείμενα).

Οι νεκροί ήταν κτερισμένοι με πήλινα και μεταλλικά αγγεία, κοσμήματα, πήλινα ειδώλια, όπλα, στλεγγίδες (αντικείμενα υγιεινής), αμαξάκια, πήλινα άλογα καθώς και διάφορα άλλα αντικείμενα. 

Στην περιοχή της νεκρόπολης αποκαλύφθηκε επίσης αποθέτης που περιείχε μεγάλο αριθμό αγγείων της Ύστερης Εποχής Χαλκού (1600-1100 π.Χ.). Η αρχαία Αιανή υπήρξε σημαντικό κέντρο παραγωγής τέτοιων αγγείων.

Αρχαιολογικό Μουσείο 

Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αιανής διαθέτει ανεκτίμητα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν στην αρχαία πόλη Αιανή. Βρίσκεται σε ένα μεγάλο σύγχρονο κτίριο, που χτίστηκε το 1992-2002, σε απόσταση περίπου 2 χλμ βορειοανατολικά του σύγχρονου χωριού. Το μουσείο περιλαμβάνει έξι αίθουσες για μόνιμη έκθεση ευρημάτων και μία για περιοδικές εκθέσεις.

Οι υπεύθυνοι του μουσείου έχουν οργανώσει εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά και αλλοδαπούς φοιτητές σε διάφορες θεματικές ενότητες, ενώ έχουν δημιουργήσει πέντε ταινίες για την προβολή του αρχαιολογικού πλούτου. 

Παράλληλα, το μουσείο παρέθεσε γεύματα αρχαίας διατροφής, πραγματοποίησε ιππικές πορείες σε ίχνη αρχαίων διαδρομών, που έχουν συνδεθεί με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, ενώ διοργάνωσε και αγώνα δρόμου υπό τον τίτλο «ο Δρόμος του Απολλοδώρου» (αρχαίου δρομέα από την Αιανή), σε συνεργασία με το Δήμο Αιανής. 

Ένα σπουδαίο εύρημα της Αιανής 

Το ανάγλυφο του θεού Πλούτωνα αποτελεί σπουδαίο αρχαιολογικό εύρημα της περιοχής. Είναι λευκή μαρμάρινη στήλη, στην οποία εικονίζεται μικρός ναός σε πρόσοψη τριγωνική, ενώ συμπληρώνεται με χοντροκομμένο ανάγλυφο. 

Παρουσιάζει τον θεό Πλούτωνα ιστάμενο όρθιο και συνοδευόμενο από τον σκύλο Κέρβερο. Από το κεφάλι διακρίνονται μόνο τα άκρα της τριχωτής κόμης και του πυκνού γενιού, ενώ το υπόλοιπο του κεφαλιού είναι ακρωτηριασμένο. 

Ο αριστερός βραχίονας είναι περιτυλιγμένος σε μανδύα ενώ ο δεξιός βραχίονας είναι τελείως αλλοιωμένος και δεν διακρίνεται. Η στήλη φέρει ελληνική επιγραφή που αναφέρει τον Πλούτωνα, καθώς και τον πιστό επισκέπτη του ναού Τίτο Φλαύιο Λέωνα, ο οποίος ανέθεσε το ανάγλυφο εξ ιδίων προς τιμή του Πλούτωνα. 

Το ανάγλυφο αναφέρει την πόλη Αιανή γραμμένη με Ε σε ορθογραφία κοινή της Ρωμαϊκής εποχής.

Βυζαντινά μνημεία 

Πέραν της αρχαίας Αιανής στην περιοχή υπάρχει ναός της Παναγίας που χρονολογείται στην εποχή των Κομνηνών, τρεις μικρές εκκλησίες με τοιχογραφίες του 1552 και η βασιλική του Αγίου Δημητρίου στα τέλη του 11ου αιώνα. 

Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Αιανή οικοδομήθηκε στη βυζαντινή εποχή, αλλά δέχθηκε διαδοχικές επεμβάσεις και μετασκευές στο πέρασμα των αιώνων. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, τουλάχιστον κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο, από το 16ο αιώνα και εξής, αποτελούσε καθολικό μονής. 
Η αρχική φάση του ναού τοποθετείται από τον πρώτο μελετητή, Στ. Πελεκανίδη, στην εποχή των Κομνηνών, δηλαδή στο τέλος του 11ου με αρχές του 12ου αιώνα, λόγω της τοιχοποιίας του, της διαμόρφωσης των όψεών του, που ανάγεται σε κωνσταντινουπολίτικα πρότυπα, και του γλυπτού διακόσμου του. 

Στο ναό πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες εργασίες υποστύλωσης κατά τα έτη 1995-2000, λόγω των φθορών που προκλήθηκαν από τον μεγάλο σεισμό του 1995. Έγιναν, επίσης, στερεωτικές εργασίες και διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. 

Πηγές 

http://www.religiousgreece.gr/

Μαργαρίτη Δήμτσα, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις: Ήτοι πνευματική και αρχαιολογική παράστασις της Μακεδονίας εν συλλογή 1409 ελληνικών και 189 λατινικών επιγραφών και εν απεικονίσει των σπουδαιοτέρων καλλιτεχνικών μνημείων, Αθήνα, 1896 

http://odysseus.culture.gr/

https://cityofkozani.gov.gr/

https://www.gtp.gr/

Ανοιχτή συζήτηση για τη σημασία της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Με την πεποίθηση ότι η συμμετοχή στον πολιτισμό είναι δικαίωμα όλων των πολιτών, το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού πραγματοποιεί μια ανοιχτή συζήτηση για τη σημασία της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και για τις καινοτομικές διαχειριστικές προσεγγίσεις της Σύμβασης για τη Διαφύλαξή της (UNESCO, 2003), τηνπροσεχή Τρίτη 26 Φεβρουαρίου 2019, ώρα 16.00-20.00, στην Αίθουσα Συνεδρίων του Υπουργείου Ψηφιακής Πολιτικής, Τηλεπικοινωνιών και Ενημέρωσης (Φραγκούδη 11 & Αλ. Πάντου, Καλλιθέα).

Tango nocturnο, μια έκθεση- εικαστική διασκευή του αισθαντικού Μεσοπολέμου

«…θυμήσου μια βραδιά με το tango nocturnο..» τραγούδησε το 1938 η Δανάη Στρατηγοπούλου σε  μια διασκευή της μεγάλης επιτυχίας της Pola Negri, από την ομώνυμη ταινία, σε μουσική του Hans Otto Borgmann και στίχους Πωλ Μενεστρέλ. 

Η κουλτούρα του tango εμπνέει αυτή την φορά εικαστικούς καλλιτέχνες. Την προσεχή Τρίτη 26 Φεβρουαρίου εγκαινιάζεται στην αίθουσα τέχνης kaplanon5, η ομαδική έκθεση με τίτλο “tango nocturno”, που επιμελούνται οι ιστορικοί τέχνης & ανεξάρτητες επιμελήτριες Ευαγγελία Καϊράκη & Μαρία – Μόσχα Καρατζόγλου.

Συμμετέχουν οι : Christina Pancess, Χριστίνα Αγγέλα, Δημήτρης Αγγελόπουλος, Δημήτρης Αναστασίου, Μυρτώ Αποστόλου, Τάσος Δήμος,   Μαρία Διακοδημητρίου, Γεράσιμος Θωμάς, Αγγέλα Καράλη, Ελισάβετ Κεχαγιά, Νίκος Λεοντόπουλος, Βασιλική Λούη, Μαρίνα Μαλτέζου, Πηνελόπη Μερκούρη, Ιωάννα Μιχοπούλου, Βάσια Μπλούκου, Σοφία Μπόμπολη, Κωνσταντίνα Παρακευοπούλου, Νίκος Σιαλακάς, Κώστας Σπανάκης, Σοφία Σταύρου, Εύα Συμεωνίδη, Ελένη Τσαλδίρη, Βιργινία Φιλιππούση, Κατερίνα Χατζή, Ιωάννα Χριστάκου

Κι ένα νοερό ταξίδι στον κόσμο του tango αρχίζει μέσα από τα χρώματα...Ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, στα καμπαρέ, τα θέατρα και τα σαλόνια των αστικών κέντρων της Ευρώπης, τα μεσαία και ανώτερα στρώματα της Ευρώπης λικνιζόταν στον αισθησιακό ρυθμό του bandoneon, του ακορντεόν που δίνει το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα στη μελωδία.
Το 1929, ο παγκοσμίου φήμης τροβαδούρος και συνθέτης, Eduardo Bianco, ο επονομαζόμενος και ως «Βασιλιάς του Tango» κάνει με την ορχήστρα του την εμφάνισή του στην κοσμική και καλλιτεχνική ζωή της Αθήνας και μετέπειτα της Θεσσαλονίκης, ξεσηκώνοντας, όσο και σκανδαλίζοντας τα ήθη. 

Tο tango, ο ενδοστρεφής αυτός δυαδικός χορός, που ξεκίνησε από τις φαβέλες του Buenos Aires και του Modevideo, για να κατακτήσει τη διεθνή καλλιτεχνική σκηνή, με πρώτο το Παρίσι, γίνεται η πλέον δημοφιλής μελωδία από συνθέτες του ελαφριού τραγουδιού, όπως οι Γιαννίδης, Αττίκ, Σουγιούλ, στιχουργοί διασκευάζουν κομμάτια του Gardel και της Imperio Argentina, που ερμηνεύονται στα Ελληνικά από φημισμένες αοιδούς της εποχής, όπως οι Ιατρίδου, Βέμπο, Δανάη και Κάκια Μένδρη, ενώ ο Αλέκος Σακελλάριος αναθέτει στον Bianco να ντύσει μουσικά την οπερέτα του Argentina.

Η κουλτούρα του tango, της μουσικής έκφρασης του υποκόσμου που εκκοσμικεύτηκε, όπως γίνεται συνήθως με οτιδήποτε γοητευτικά απαγορευμένο, πέρασε από το μελόδραμα μέχρι και το ρεμπέτικο τραγούδι, σταδιακά σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Έρωτας, πάθος, ίντριγκα, σαγήνη και καημός, έλξη και άπωση, διεκδίκηση και απόρριψη, ρυθμός και αρμονία, συνθέτουν χορευτικά και ακουστικά το μουσικό αυτό είδος, με το θηλυκό και το αρρενωπό στοιχεία να υπερτονίζονται.

Και όλα αυτά, στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας αβεβαιότητας, με μιαν Ευρώπη να κλείνει πληγές και ταυτόχρονα να βρίσκεται σε εγρήγορση, τη Λατινική Αμερική να ψάχνει εθνική και πολιτική ταυτότητα και την Ελλάδα να αναζητά ισορροπίες και παράλληλα, να φυλλορροεί με το μεταναστευτικό ρεύμα να εντείνεται προς τις Νέες Χώρες.

Φιλοδοξία της έκθεσης είναι να διασκευάσει εικαστικά όλο το παλλόμενο αυτό αισθαντικό, ανώδυνο όσο και ευχάριστο κομμάτι της περιόδου του Μεσοπολέμου, μιας πλασματικά ήρεμης περιόδου της νεότερης ιστορίας, όσο κλυδωνιζόμενης κοινωνικά και πολιτικά, με το tango προεξάρχον να δονεί μια οδυνηρή πραγματικότητα. …”

Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 16 Μαρτίου 2019.

Ποιο αρχαίο φρούριο της Αττικής είναι από τα καλύτερα διατηρημένα φρούρια όλης της Ελλάδας;

Στα πιο καλοδιατηρημένα αρχαία φρούρια της Ελλάδας συγκαταλέγεται το φρούριο των αρχαίων Ελευθερών, ένας εν πολλοίς άγνωστος αρχαιολογικός θησαυρός εντός του νομού Αττικής! Το εντυπωσιακό κάστρο παρέμεινε σε χρήση τουλάχιστον μέχρι και την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, ενώ χρησιμοποιήθηκε και στα νεότερα χρόνια από Έλληνες αντάρτες, κατά την διάρκεια της Κατοχής.

 Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου 

Η αρχαία πόλη Ελευθερές βρισκόταν στα σύνορα της Αττικής με την Βοιωτία και, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, ιδρύθηκε από το θεό Διόνυσο, ο οποίος «ελευθέρωσε» κάθε βοιωτική πόλη (έδωσε ανεξαρτησία). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα παλαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα από την περιοχή, ανάγονται στους μυκηναϊκούς χρόνους (1200 π.Χ.). 

Για την ακριβή τοποθεσία της πόλης υπήρξε διαφωνία μεταξύ των ιστορικών. Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, οι αρχαίες Ελευθερές βρίσκονταν στις ανατολικές πλαγιές του Κιθαιρώνα, κατά μήκος της στενής διάβασης της Κάζας, στη θέση που διασώζονται τα ερείπια του προαναφερόμενου φρουρίου, το οποίο αποκαλείται σήμερα από τον τοπικό πληθυσμό Γυφτόκαστρο. Η άποψη αυτή ενισχύεται από την περιγραφή του Παυσανία.  

Σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.), οι Ελευθερές ήταν πόλη βοιωτική, η οποία από έχθρα προς τους Θηβαίους, προσχώρησε στην επικράτεια της αρχαίας Αθήνας. 

Θεωρείται ότι ο Αθηναίος τύραννος Πεισίστρατος (6ο αι. π.Χ.) μετέφερε από την πόλη των Ελευθερών στην Αθήνα το αρχαίο άγαλμα του Διονύσου (ξόανο) και ίδρυσε στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης των Αθηνών (εκεί όπου βρίσκεται το αρχαίο θέατρο του Διονύσου), το Ιερό του Διονύσου Ελευθερέα. Στις Ελευθερές, ο Πεισίστρατος δώρισε ένα νέο άγαλμα από μάρμαρο. 

Οι αρχαίες Ελευθερές αναφέρονται επίσης ως η γενέτειρα του σπουδαίου Αθηναίου γλύπτη Μύρωνα (περίπου 480–440 π.Χ.), ο οποίος δημιούργησε τον περίφημο Δισκοβόλο. 

Τοποθεσία του φρουρίου  

Μεταξύ του Κιθαιρώνα και της Πάστρας υπάρχει το πέρασμα της Κάζας, από όπου διέρχεται η παλαιά εθνική οδός Αθηνών-Θηβών. Από εκεί, κατά την αρχαιότητα, περνούσε ο δρόμος «δι’ Ελευθερών» ή «Δρυός Κεφαλών» ή «Τριών Κεφαλών», ο οποίος συνέδεε τη Θήβα με την Ελευσίνα και αποτελούσε το κύριο πέρασμα από την Αττική προς τη Βοιωτία. 
Το φρούριο δεσπόζει σε ύψωμα ανατολικά από αυτή τη διάβαση, βόρεια της διασταύρωσης προς τα σημερινά Βίλλια.
Η τοποθεσία έχει δύο ακόμα χαρακτηριστικές ιδιότητες: Πρώτον ελέγχει την εύφορη και σχετικά μεγάλη πεδιάδα γύρω από το Μάζι (Οινόη) προς νότον. Δεύτερον, για κάποιο διάστημα, κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα, ήταν στη μεθόριο μεταξύ των πόλεων-κρατών Θήβας και Αθήνας και ήταν αντικριστά με ένα σημαντικό κάστρο της αρχαιότητας, το αθηναϊκό κάστρο της Οινόης, που βρίσκεται 6 χιλιόμετρα νότια και από το οποίο σήμερα σώζεται ο τοίχος ενός πύργου.

Αρχικώς υπήρξε η άποψη πως το φρούριο των Ελευθερών αντιστοιχεί στο αρχαίο αθηναϊκό φρούριο Πάνακτο, που αναφέρεται από τον Θουκυδίδη στην ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ωστόσο, σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, το Πάνακτο τοποθετείται στην περιοχή των Δερβενοχωρίων και το φρούριο των Ελευθερών δεν σχετίζεται με αυτό.

Κατασκευή του φρουρίου 

Από τον τρόπο που είναι κατασκευασμένο, το Γυφτόκαστρο φαίνεται να έχει κτιστεί τον 4ο αιώνα π.Χ.. Κτίστηκε από τους Θηβαίους, την εποχή του Επαμεινώνδα, και μάλλον μετά από τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ). Δηλαδή πρέπει να κατασκευάστηκε μεταξύ 370-350 π.Χ., την εποχή ανόδου της στρατιωτικής ισχύος της πόλεως των Θηβών. Φαίνεται ότι εκείνη την εποχή οι Ελευθερές είχαν ξαναπεράσει υπό το έλεγχο των Βοιωτών. 

Το φρούριο για τα δεδομένα της εποχής είχε τεράστιο μέγεθος, καθώς ήταν 12 φορές μεγαλύτερο από το αθηναϊκό φρούριο της Φυλής! Αυτό το ασυνήθιστο μέγεθος ενισχύει την εκδοχή ότι ανήκε στους Θηβαίους που ήθελαν να επιδείξουν την νεοαποκτηθείσα ηγεμονική τους θέση στην αρχαία Ελλάδα και επιπλέον να εδραιώσουν την παρουσία τους σε μια διαχρονικά αμφισβητούμενη περιοχή. 

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αιώνα π.Χ., το φρούριο επισκευάστηκε και ενισχύθηκε. Αυτό έγινε μάλλον στο πλαίσιο της διαμάχης των Επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, μεταξύ Κάσσανδρου και Δημητρίου. 

Το φρούριο είναι χτισμένο με το ισοδομικό σύστημα, χωρίς χρήση συνδετικού υλικού. Έχει περίπου ελλειψοειδές σχήμα με μήκος 330 μέτρων και πλάτος περίπου το μισό. Η συνολική περίμετρος του φρουρίου είναι 860 μέτρα, ενώ το μέσο πάχος των τειχών είναι 2,6 μέτρα. 

Το κάστρο των αρχαίων Ελευθερών διέθετε τέσσερις πύλες, με την κύρια πύλη του τοποθετημένη στη δυτική πλευρά του. Καλύτερα διατηρημένη είναι σήμερα η βόρεια πλευρά του, κατά μήκος της οποίας σώζονται επτά τριώροφοι τετράπλευροι πύργοι με ιδιαίτερα στιβαρή κατασκευή. 

Οι σειρές από τρύπες στους τοίχους είχαν γίνει για τα δοκάρια που υποστήριζαν τα ξύλινα δάπεδα. Οι τοξότες έριχναν τα βέλη τους από τις τοξοθυρίδες (παράθυρα-σχισμές) του δεύτερου ορόφου, ενώ τα παράθυρα του τρίτου ορόφου χρησιμοποιούνταν για καταπέλτες.

Το κάστρο κατά την βυζαντινή περίοδο 

Τον 2ο αιώνα μ.Χ., οι Ελευθερές αναφέρονται ως εγκαταλελειμμένη κώμη. Ωστόσο αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή του οικισμού, μαρτυρούν κατοίκηση κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες (3ο - 4ο αι. μ.Χ.) Επιπλέον στην ανατολική πλαγιά του φρουρίου σώζονται τα θεμέλια δύο ναών των πρώιμων χριστιανικών χρόνων (παλαιοχριστιανικές βασιλικές), ενδείξεις μιας ακμαίας χριστιανικής κοινότητας. 

Η κατοίκηση του φρουρίου κατά το Μεσαίωνα δεν υπήρξε συνεχής. Διαφορετικά θα υπήρχαν περισσότερα κατάλοιπα οικιών, ναών και περισσότερα επιφανειακά ευρήματα. 

Ο λόγος που το φρούριο δεν αξιοποιήθηκε περισσότερο είναι η απόμακρη θέση του. Σε περιόδους σχετικής ηρεμίας, ο πληθυσμός δεν είχε λόγους να μένει εκεί, μακριά από τα χωράφια του. 

Η απομόνωση του χώρου είναι και ο λόγος που το κάστρο διατηρήθηκε τόσο καλά, καθώς δεν ήταν εύκολη η λιθολόγησή του (δηλαδή η χρησιμοποίηση των υλικών του για κατασκευή άλλων οικισμών).

Νεότερα χρόνια 

Ο χώρος του κάστρου κατοικήθηκε από Ρομά είτε κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο είτε στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Εξ ου και η ονομασία «Γυφτόκαστρο». Σημειωτέον ότι και άλλα κάστρα στην ευρύτερη περιοχή έχουν σημάδια κατοίκησης από έναν πληθυσμό (που μάλλον ήταν Ρομά), ο οποίος δεν έκτισε εκκλησίες και μόνιμες κατοικίες.

Οι περιηγητές του 19ου αιώνα περιγράφουν το φρούριο των Ελευθερών στην κατάσταση που περίπου είναι σήμερα. Κατά την μαύρη περίοδο της Κατοχής, το φρούριο χρησιμοποιήθηκε από αντάρτες. Υποτίθεται ότι τότε υπέστη σοβαρές ζημιές αλλά δεν υπάρχουν ορατά ίχνη από τις καταστροφές αυτής της περιόδου.

Πηγές 

https://www.kastra.eu/

http://www.perseus.tufts.edu/

http://odysseus.culture.gr/