Η υπέρτατη θυσία του Παύλου Μελά μέσα από την Τέχνη

Σαν σήμερα το 1904 έπεσε μαχόμενος και εισήλθε στο πάνθεον των Ελλήνων ηρώων ο Παύλος Μελάς, αξιωματικός πυροβολικού του ελληνικού στρατού και Μακεδονομάχος. Με την υπέρτατη θυσία του, που έλαβε χώρα στο χωριό Σιάτιστα (σημερινός Μελάς) της Καστοριάς, αφύπνισε τους Έλληνες και άνοιξε τον δρόμο για την ελευθερία της Μακεδονίας μας, το 1912 -13. Η τεράστια σημασία της εθνικής δράσης του δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη από πολλούς καλλιτέχνες, που απαθανάτισαν τον μεγάλο ήρωα σε πίνακες και γλυπτά, ενώ ο ηρωισμός του ενέπνευσε δημοτικά τραγούδια, ποιήματα, ακόμα και κινηματογραφική ταινία.  

Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου 

Η φωτογραφία του Πάυλου Μελά με την αντάρτικη περιβολή, που τραβήχτηκε στις 21 Αυγούστου 1904 από τον Λαρισαίο φωτογράφο Γεράσιμο Δαφνόπουλο, έδωσε το έναυσμα στον σπουδαίο Έλληνα ζωγράφο Γεώργιο Ιακωβίδη να φιλοτεχνήσει, την ίδια χρονιά, τον πίνακα που απεικονίζει τον Μακεδονομάχο ήρωα. Η ίδια φωτογραφία ενέπνευσε επίσης και τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο να ζωγραφίσει πίνακα του Μελά το 1929.   

Ο πίνακας και η φωτογραφία του Μελά έγιναν έτσι το γνωστότερο και αιώνιο σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα.  Σ’ αυτήν την απεικόνιση, ο Παύλος Μελάς φορά τον περίφημο μαύρο κεντητό ντουλαμά και τα φυσεκλίκια, ενώ κρατάει ένα τυφέκιο Μάουζερ,και έχει ζωσμένο στη μέση του ένα περίστροφο. 

Ο Μελάς έστειλε το πρώτο αντίτυπο της φωτογραφίας στη σύζυγό του, Ναταλία Δραγούμη, «υπό τον όρον να μην ιδή το φως της ημέρας», αλλά να μείνει ως ανάμνηση για την ίδια και τα παιδιά του αν έχανε τη ζωή του στην αποστολή του. Ο Παύλος Μελάς θεωρούσε πως θα ήταν «κωμικό» και «μαρτύριο», εάν επέστρεφε άπρακτος, να βλέπει «την φάτσαν του έτσι μασκαρεμένην».

 Κατά τον ιστορικό Βασίλη Γούναρη, η ιστορία και η σημασία της φωτογραφίας αυτής, που μετεξελίχθηκε σε ζωγραφικό έργο, «είναι το καλύτερο παράδειγμα της απόστασης που χωρίζει τη συμβολική, σχεδόν μυθική, σημασία του Μακεδονικού Αγώνα από την ιστορία του». 

Ο Ιακωβίδης αποτύπωσε τον Παύλο Μελά σε άλλον έναν πίνακα που φιλοτέχνησε 1915. Στο εν λόγω έργο, ο ήρωας απεικονίζεται με το ξίφος του και την στολή του υπολοχαγού πυροβολικού του ελληνικού στρατού.  

Εκτός από την ζωγραφική, η λαϊκή μούσα αλλά και οι ποιητές είδαν τον Παύλο Μελά σαν άλλο Κλέφτη και Αρματολό. Σε ένα δημοτικό τραγούδι, ο ήρωας συναντάει κοπέλες και τις ρωτάει:

-Κορίτσια από την Καστοριά και τη Βλαχοκλεισούρα
Κάτι να σας ρωτήσουμε , κάτι να σας ειπούμε.
-Ποιος είσαι συ που μας ρωτάς και θέλεις να σου ειπούμε;
-Εγώ είμαι ο Παύλος ο Μελάς , της Καστοριάς Καμάρι
Της Καστοριάς της Ρούδιανης και της Βλαχοκλεισούρας*.

Σε άλλο τραγούδι αναφέρεται η αποστολή του:

Λεβέντης εξεκίνησε ’πο μέσα απ’ την Αθήνα,
Τα παλικάρια σύναξε κι' όλο το εικοσιένα.
Παιδιά μ’ μας κράζει η Καστοριά κι' όλη η Μακεδονία
Μας προσκαλούν, Μελά, τα Γρεβενά για την ελευθερία.

Χαρακτηριστικό είναι επίσης το ποίημα που αφιέρωσε για τον Παύλο Μελά ο εθνικός μας ποιητής Κωστής Παλαμάς:  

"Σε κλαίει λαός. Πάντα χλωρό να σειέται το χορτάριστον τόπο που σε πλάγιασε το βόλι, ω παλικάρι!Πανάλαφρος ο ύπνος σου· του Απρίλη τα πουλιάσαν του σπιτιού σου να τ’ ακούς λογάκια και φιλιά,
και να σου φτάνουν του χειμώνα οι καταρράχτεςσαν τουφεκιού αστραπόβροντα και σαν πολέμου κράχτες.Πλατιά του ονείρου μας η γη και απόμακρη. Και γέρνεις εκεί και σβεις γοργά.Ιερή στιγμή. Σαν πιο πλατιά τη δείχνεις, και τη φέρνεις σαν πιο κοντά."

Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές προτομές του Παύλου Μελά κοσμούν πλατείες στη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα, την Κοζάνη και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Ο ηρωισμός και η προσωπικότητα του θρυλικού Μακεδονομάχου αποτυπώθηκαν ακόμα και στη μεγάλη οθόνη, με την ταινία "Παύλος Μελάς", που γυρίστηκε το 1973 από τον σκηνοθέτη Φίλιππο Φυλακτό. Τον ήρωα υποδύεται ο ηθοποιός Λάκης Κομνηνός, ενώ την μουσική του φιλμ έγραψε ο συνθέτης Γιάννης Σπανός. 

Πηγές :

Περσεφόνη Γ. Καραμπάτη, Βασίλειος Νικόλτσιος. Παύλος Μελάς. Ένας άνθρωπος της εποχής του. Από το αρχείο της Ναταλίας Ιωαννίδου. Εκδόσεις Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, 2014.

https://paletaart.wordpress.com/

https://www.sakketosaggelos.gr/