Νοσοκομείο «Σωτηρία», το σανατόριο των Αθηνών! Η Ιστορία, ο κτιριακός πολιτισμός και το μουσείο!

Η πανδημία έφερε τα νοσηλευτικά ιδρύματα της χώρας στην επιφάνεια και έστρεψε την προσοχή μας στην λειτουργία τους. Τα δε νοσοκομεία αναφοράς βρίσκονται πλέον στις καθημερινές κουβέντες μας και κάπως έτσι το νοσοκομείο «Σωτηρία», νοσοκομείο Αναφοράς της Αθήνας έγινε ο πρωταγωνιστής των ημερών. Πως όμως αυτό το νοσοκομείο που φέρει το εύελπη αυτό όνομα άνοιξε τις πύλες του; Και γιατί οι κτιριακές του δομές είναι διάσπαρτες μέσα σε μια κατάφυτη έκταση;

της Μαρίας Αλιμπέρτη

Αρχιτεκτονικός πλούτος

Για του λόγου του αληθές πρόκειται για ένα κτιριακό σύνολο, το οποίο συνδέεται με την προπολεμική αλλά και μεταπολεμική ιστορία της Ελλάδας. Τα ίχνη του παλιού σανατόριου αποτελούν σήμερα τεκμήρια του κτιριακού πολιτισμού της χώρας και  μαρτυρούν τις πιο δύσκολες σελίδες της ιστορίας της Ελλάδας.

Στο πολεοδομικό συγκρότημα υπολογίζεται ότι συνυπάρχουν 15 κτίσματα μέσα σε ένα κατάφυτο περιβάλλον, με πανέμορφα πεύκα και ένα ρέμα να το διασχίζει. Το φως έχει μεγάλη σημασία καθώς αυτό ήταν το μόνο θεραπευτικό μέσο όταν το σανατόριο φιλοξενούσε φυματικούς.

Η Ιστορία του: Καταφύγιο ανίατων ασθενών

Εκεί κατέφευγαν οι φυματικοί  όταν η συγκεκριμένη νόσος ήταν ένα παγκόσμιο πρόβλημα που αποδεκάτιζε όσους ασθενούσαν και αποτελούσαν μίασμα  της κοινωνίας, καθώς ήταν στιγματισμένοι και είχαν μόνη διέξοδο την προσευχή.

 Ευαισθητοποιημένη η γυναίκα του ερασιτέχνη αρχαιολόγου Ερρίκου Σλήμαν, Σοφία δημιούργησε το πρώτο δημόσιο σανατόριο, στο οποίο κατέβαλαν συνδρομή μόνο οι εύποροι ασθενείς για να εξασφαλίσουν καλύτερη θέση. Για την λειτουργία του η Σοφία Σλήμαν επιστράτευσε μεθόδους, όπως οι δωρεές από ευκατάστατες οικογένειες, τους εράνους και τους φιλανθρωπικούς χορούς -χοροεσπερίδες

Συγκεκριμένα, το Νοσοκομείο «Σωτηρία» ιδρύθηκε από την Σοφία Σλήμαν το 1902 ως πρώτο «λαϊκό» Σανατόριο της Ελλάδας και έκτοτε έχει συνδέσει το όνομά του με την αντιμετώπιση της πνευμονικής φυματίωσης. To νοσοκομειακό συγκρότημα λειτούργησε σε περίπτερα για να μην μεταδίδονται τα μικρόβια σε οικόπεδο 600 στρεμμάτων της Ι. Μονής Πετράκη, μακριά από την Αθήνα, στο Γουδή.
Συγκεκριμένα, τα εγκαίνια έκανε η βασίλισσα Όλγα το 1905, ενώ νέο κτίριο ανεγέρθηκε το 1930 όπως γράφει η υποψήφια Δρ Χριστίνα Παπαβλασοπούλου στην ενδιαφέρουσα μελέτη της για το Νοσοκομείο Σωτηρία», 1946-1950: Η Ελλάδα του Εμφυλίου μέσα από το δημογραφικό προφίλ των τοτινών ασθενών του».

Νωρίτερα, με κληροδότημα, του Κυριαζή, ανεγέρθηκε το «Κυριαζίδειο», με στόχο να μένουν σ' αυτό εύποροι φυματικοί που μπορούσαν να πληρώνουν μόνοι τους τη νοσηλεία τους. Με δωρεά του αιγυπτιώτη  Νικολάου Αμπετ, ανεγέρθηκε το «Αμπέτειο», σε σχέδια του αρχιτέκτονα Βαλλιάνου. Με έρανο της Σοφίας Σλήμαν, οι νέες των Αθηνών προσέφεραν ένα τριαντάφυλλο και δέχονταν δωρεές. Τα έσοδα από το  το «Τριανταφυλλάκι» για το οποίο έγραφαν οι εφημερίδες της εποχής, συν τη δωρεά της κόρης της Ανδρομάχης Μελά επέτρεψαν να χτιστεί το «Τριανταφυλλάκι», το οποίο σήμερα ανήκει στο Γενικό Κρατικό.

Με την έλευση των προσφύγων εξαιτίας της Μικρασιατικής καταστροφής, οι ανάγκες μεγάλωσαν η δυνατότητα σε κλίνες αυξήθηκαν σε 800, ενώ πολλοί ασθενείς έμεναν σε αυτοσχέδιες παράγκες και σκηνές-ντέκερ του στρατού με τσίγγινες σκεπές, ακόμη και λαγούμια καθιστώντας όπως είναι διακριτό μέσα από φωτογραφικά ντοκουμέντα μια εικόνα όχι και τόσο αξιοπρεπή. Τότε η θνησιμότητα υπολογίζονταν σχεδόν στο 50%και του αποδίδονταν προσδιορισμοί όπως «Κόλαση των ζωντανών», «Ανθρώπινος στάβλος» κ.ά..

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις φυλακές του νοσοκομείου βρέθηκαν περισσότερο αριστεροί. Στην Ιστορία έμεινε η απόδραση 56 κομμουνιστών Ακροναυπλιωτών το 1943. Πίσω από τους χώρους του, στο Γουδή οι ναζί εκτέλεσαν 375 αγωνιστές και αργότερα στο ίδιο σημείο εκτελέστηκε το 1952 ο Νίκος Μπελογιάννης, μαζί με τους συντρόφους του  Νίκο Καλούμενο,  Δημήτρη Μπάτση και Ηλία Αργυριάδη.

Και μεταπολεμικά η κατάσταση ήταν άθλια, όπως μας διαφωτίζει η κα. Παπαβλασοπούλου, με υπεράριθμους νοσηλευόμενους, «εξαιτίας της διακοπής της λειτουργίας πολλών επαρχιακών(σανατορίων), λόγω του εμφυλίου πολέμου και τη μαζική, κατά συνέπεια, μετακίνηση των φυματικών στην Αθήνα».

Σε αυτό τον χώρο μεγάλων απωλειών έμελλε να συναντηθούν η Μαρία Πολυδούρη που νοσηλευόταν με τον Καρυωτάκη για τελευταία φορά πριν αυτοκτονήσει, ενώ εκεί η ποιήτρια αντάμωσε εκεί και τον Γιάννη Ρίτσο.

Η εικόνα αλλάζει

Μετά το 1945 εγκαταστάθηκε και η πρώτη Φυματιολογική κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών. Όταν ο υγειονολόγος Μάνθος Μεταλληνός ανέλαβε τα ηνία του νοσηλευτικού ιδρύματος,διέλυσε την εικόνα του γκέτο, δημιούργησε  τέσσερα μεγάλα κτίρια  και πολλές κλίνες, μαγειρεία. Τότε δημιουργήθηκαν  και το κεντρικό πρότυπο κτίριο του κινήματος Μπάουχαους του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, με έξι ανεξάρτητα τμήματα τα οποία εκτείνονται στον χώρο ελεύθερα και α-συμμετρικά.  Mε αυτό τον τρόπο το κτιριακό σύνολο των δομών του νοσοκομείου σήμερα μετά από όλη αυτή την τροχιά που έχει διαγράψει στον χρόνο συνδυάζει τον νεοκλασικό ρυθμό και την αρχιτεκτονική της γερμανικής σχολής.

Από το 1950 το Νοσοκομείο «Σωτηρία» βαθμιαία μεταβάλλεται σε διαγνωστικό και θεραπευτικό κέντρο του συνόλου των νοσημάτων του αναπνευστικού, ιδρύοντας παράλληλα το πρώτο εν Ελλάδι κέντρο αντιμετώπισης της αναπνευστικής ανεπάρκειας υπό την Διεύθυνση της κ. Σ. Μαγκριώτη και την πρώτη Θωρακοχειρουργική Κλινική υπό τη Διεύθυνση του Ν. Τσούτη.

Σχέδιο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου για το κεντρικό κτίριο

Σήμερα το μικρό Σανατόριο των αρχών του 20ου αιώνα αναγνωρίζεται ως το μεγαλύτερο πνευμονολογικό κέντρο στην Ελλάδα και από τα μεγαλύτερα της Ευρώπης, με ταυτόχρονη και προοδευτική μετατροπή του σε Γενικό Νοσοκομείο μετά την εγκατάσταση Παθολογικών και Χειρουργικών κλινικών του Ε.Σ.Υ. και του Πανεπιστημίου.

Το μουσείο-«κιβωτός» της Ιστορίας

Σήμερα λειτουργεί Μουσείο στην έκταση του νοσοκομείου που «διηγείται» την ιστορία του νοσηλευτικού ιδρύματος και της αντιμετώπισης της ασθένειας μέσα από τα αναρίθμητα κειμήλια με πλαίσιο ανθρωποκεντρικό, όπως προβλέπεται στην μουσειολογική μελέτη. Η αφήγηση αυτή έχει ενδιαφέρον καθώς η ιστορία της «Σωτηρίας» επικοινωνεί με την νεοελληνική ιστορία και την ιστορία των Αθηνών.

Στην ιστοσελίδα του νοσοκομείου, σχετικά με τον μουσειακό χώρο αναφέρεται «όλες οι φάσεις της νεότερης ιστορίας μας καθρεφτίστηκαν στο χώρο του νοσοκομείου : από αστικό σανατόριο άσυλο για τους «Άθλιους των Αθηνών», ύστερα Φυματιολογικό Κέντρο και τελικά Γενικό Νοσοκομείο. Κάθε εποχή άφησε σε κάθε σπιθαμή του χώρου ανεξίτηλα ίχνη. Άλλα χάθηκαν οριστικά, άλλα κάπου κρύβονται υπομονετικά και άλλα υπάρχουν φυλαγμένα σε κλειστά υπόγεια του νοσοκομείου».

Το Μουσείο αναδεικνύει αναρίθμητες ανθρώπινες ιστορίες και διαφωτίζει ιστορικές στιγμές του τόπου. Η Επιτροπή του Μουσείου διαμόρφωσε ήδη σε Μουσείο το σχετικά καλοδιατηρημένο Στρατιωτικό Περίπτερο, κτίριο του 1913 που χτίστηκε με έρανο ομογενώ και προσπαθεί να ανακαινίσει το πρώτο, ιστορικό κτίριο του Σανατορίου που άρχισε τη λειτουργία του στα 1905. Όπως εξηγεί η αρχαιολόγος-μουσειολόγος Ασημίνα Γρηγορίου, η μουσειογραφική μελέτη σέβεται τόσο την ιστορία του κτιρίου-μνημείου όσο και την ανάγκη δημιουργίας μιας ενιαίας οπτικής ταυτότητας καθώς και τη διαμόρφωση ενός ήρεμου περιβάλλοντος  με λιτό σχεδιασμό αλλά και πρωτοτυπία. 

Ντοκιμαντέρ και εικαστική παρέμβαση 

Αξίζει να σημειωθεί ότι η αείμνηστη σκηνοθέτης Λουκία Ρικάκη είχε γυρίσει το 2011 ένα ντοκιμαντέρ για το "Σχέδιο Σωτηρία" για ένα καλλιτεχνικό πρότζεκτ που πραγματοποιήθηκε στους χώρους του νοσηλευτικού ιδρύματος - μια θεματική έκθεση ή παρέμβαση που αντιμετώπισε τη τέχνη με την συλλογική της διάσταση και ως φορέα έκφρασης της συλλογικής μνήμης και των προβληματισμών πάνω στις ανθρώπινες σχέσεις και τις κοινωνικές συνθήκες. 

Πηγή: 

sotiria.gr, http://sotiria-meduoa.gr/el/istoria

http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/ENGLISH/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B111_t.html

Χριστίνα Παπαβλασοπούλου Νοσοκομείο Σωτηρία», 1946-1950: Η Ελλάδα του Εμφυλίου μέσα από το δημογραφικό προφίλ των τοτινών ασθενών του. https://ixek.gr/wp-content/uploads/2019/07/1401-09.pdf

Ασημίνα Γρηγορίου, Μουσείο Σωτηρία -Μουσειολογική και Μουσειογραφική Μελέτη,Ανακοίνωση στο 25ο Συνέδριο της ΕΤΕΠΑΜ, τον Ιανουάριο του 2019. https://www.academia.edu

Εκπομπή Παρασκήνιο «Νοσοκομείο Σωτηρία», αρχείο ΕΡΤ

http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=183461

http://sotiriaplan.blogspot.com/2011/04/500.html

https://mikros-romios.gr/

http://atheofobos2.blogspot.com/2015/08/blog-post_20.html

http://readinganartexhibition.blogspot.com/2011/05/blog-post_7898.html