Τελευταία Πνοή: Η αξιοπρέπεια του τέλους και το ανικανοποίητο χρέος της Ελληνικής κοινωνίας

 

Η αξία της ζωής μπορεί να επιβεβαιωθεί με  αποδοχή του τέλους της; Ο θάνατος μπορεί να μη στιγματιστεί από τον φόβο, αλλά να ιδωθεί ως το αναπόφευκτο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης; Έχουμε δικαίωμα να βάλουμε τέλος στην ζωή μας όταν πια αυτή δεν νιώθουμε ότι έχει αξιοπρέπεια; Πόσο χρειάζεται η  παρηγορητική ιατρική στις σύγχρονες κοινωνίες;

Της Μαρίας Αλιμπέρτη

Σε πολλά τέτοια ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει  ο σκηνοθέτης Κώστας Γαβράς
στη ταινία «Τελευταία Πνοή»  τονίζοντας την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, τη λογική, την ψυχή και την κατανόηση που διαμορφώνουν τις τελευταίες στιγμές ενός ανθρώπου. Με φιλοσοφική προσέγγιση  εστιάζει στη ζωή, στον θάνατο και στην ευθανασία. Το περιστατικό στη Κρήτη με ηλικιωμένο να σκοτώνει την καρκινοπαθή τελικού σταδίου συζυγό του για να μην πονάει και να αυτοκτονεί μου έφερε στην επιφάνεια όλη εκείνη την αίσθηση που μου δημιούργησε η ταινία του Γαβρά με τεράστιο προβληματισμό για το θέμα του θανάτου, την διαχείριση του τέλους, το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια και την τεράστια πίκρα για το έλλειμμα παρηγορητικής φροντίδας στην χώρα μας.

Χωρίς παρηγορητική φροντίδα

Ο Γαβράς βέβαια έθιξε το θέμα στη Γαλλία γιατί στην Ελλάδα η Παρηγορητική ιατρική είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Η Ελλάδα καταγράφει την τρίτη χαμηλότερη αναλογία υπηρεσιών παρηγορητικής φροντίδας στην Ευρώπη, με μόλις 0,04 υπηρεσίες ανά 100.000 κατοίκους, δηλαδή αντιστοιχεί λιγότερο από μία εξειδικευμένη υπηρεσία για κάθε 2,5 εκατομμύρια κατοίκους. Δεν υπάρχει ούτε  θεσπισμένη νομοθεσία για την παρηγορητική φροντίδα. Αντίθετα στη ταινία παρακολουθούμε να εγείρονται όλα αυτά τα ερωτήματα σε ένα πλαίσιο με θεσπισμένη νομοθεσία  από το 1999, ενσωματώνοντάς την στο σύστημα υγείας, με πολλαπλές εξειδικευμένες υπηρεσίες, με υψηλότερη αναλογία σε σύγκριση με την Ελλάδα. Μάλιστα, οι ασθενείς έχουν πρόσβαση σε ανακουφιστικά φάρμακα. Και φυσικά οι ασθενείς λαμβάνουν ψυχολογική υποστήριξη μαζί με την ανακουφιστική θεραπεία. Γιατί η ψυχολογική συνοδεία των ετοιμοθάνατων θεωρείται ανθρωπιστική πράξη, ώστε να έοχυν ειρήνη με τον εαυτό τους πριν το τέλος. Κατά τον τρέχοντα χρόνο  η Γαλλία ψήφισε νομοσχέδιο για την υποβοηθούμενη θανάτωση, επιτρέποντας σε ασθενείς με ανίατες ασθένειες να επιλέξουν το τέλος τους με αξιοπρέπεια.

Ένας άνθρωπος πριν το τέλος χρειάζεται βοήθεια από τους ειδικούς για να διαχειριστεί το άγχος, την κατάθλιψη και τον φόβο. Στην Ελλάδα, η ψυχολογική υποστήριξη παρέχεται κυρίως από μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς και εθελοντικές πρωτοβουλίες ( Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας «Γαληνός», ΠΑΣΥΚΑΦ  με προγράμματα «ΑλλάΖΩ», και το «ΦροντίΖΩ»,Κέντρο Ημέρας για την Ψυχολογική Υποστήριξη Ασθενών με Καρκίνο).

 

Στο ελληνικό χάος σκεφτόμουν ότι ο Γαβράς δεν θα μπορούσε να πιάσει τον «μίτο» της ιστορίας του, ενώ ο απελπισμένος Κρητικός, που δεν μπορούμε να τον ηρωοποιήσουμε επ’ ουδενί καθώς θεώρησε ότι είχε δικαίωμα να αφαιρέσει τη ζωή της γυναίκας τους, αλλά μπορούμε να καταλάβουμ ότι ένιωσε πιθανότατα απογοήτευση, απελπισία και κενό χωρίς την στήριξη της Πολιτείας. Αντίθετα με την ελληνική πραγματικότητα, η ταινία αναδεικνύει πως οι «ψίθυροι» πόνου μπορούν να γίνουν φωνή σε ένα πλαίσιο που τους δίνει περιθώριο να ακουστούν οι άνθρωποι που αργοπεθαίνουν βασανιστικά. Σαν μια αντανάκλαση της πραγματικότητας, το φιλμ αγγίζει την εύθραυστη στιγμή του τέλους: Ο άνθρωπος στέκει απέναντι στη μοίρα του, αναζητώντας νόημα στη σιωπή, ψάχνοντας την ισορροπία ανάμεσα στην αξιοπρέπεια και τον φόβο.

 

Ανθρωπιστική προσέγγιση:

 

Ο Κώστας Γαβράς προσεγγίζει το θέμα του θανάτου με μια φιλοσοφική και συναισθηματική ματιά, προσεγγίζοντας με ευαισθησία την απώλεια, αλλά και τον φόβο Ο Γαβράς δεν παρουσιάζει τον θάνατο ως απλό γεγονός, αλλά ως διαδικασία αποδοχής. Ο  πρωταγωνιστής βιώνει έναν εσωτερικό διάλογο με τον φόβο του θανάτου, μέσα από συναντήσεις με ασθενείς στο τελευταίο στάδιο της ζωής. Τον απασχολεί ποιο είναι το τέλειο τέλος

 Ο σκηνοθέτης τονίζει ότι ο φόβος του θανάτου είναι πιο ισχυρός από τον ίδιο τον θάνατο. Μέσα από φιλοσοφικές συζητήσεις και εικόνες γεμάτες συμβολισμό, η ταινία εξερευνά πώς οι άνθρωποι μπορούν να συμφιλιωθούν με το τέλος και να μην το αντιμετωπίζουν ως τραγωδία. Ο Γαβράς εμπνέεται από προθανάτιες εμπειρίες και αφηγήσεις γιατρών, παρουσιάζοντας τον θάνατο ως μια στιγμή βαθιάς ανθρώπινης σύνδεσης και όχι απλώς ως το τέλος. Η αισθητική του Γαβρά γύρω από τον θάνατο είναι βαθιά υπαρξιακή, γεμάτη συμβολισμούς και φιλοσοφικές αναζητήσεις, που προκαλούν σκέψη και συναισθηματική σύνδεση

Η ταινία θα μπορούσε να ειπωθεί ότι έχει κάτι εξπρεσιονιστικό, έντονα συναισθήματα και ψυχολογική ένταση, μέσα από δραματικές αντιθέσεις φωτός και σκιάς, καθώς και συμβολικές σκηνοθετικές επιλογές που θυμίζουν εξπρεσιονιστικά μοτίβα. Πιο έντονη όμως είναι μια υπαρξιακή σύγκρουση, κάτι που συνδέεται βαθιά με τον εξπρεσιονισμό. Μπορεί να επικρατεί ο νεοραλισμός , αφού η ταινία αποτυπώνει  την πραγματικότητα χωρίς ωραιοποίηση, φέρνοντας στο προσκήνιο κοινωνικές αδικίες και πολιτικά διλήμματα. Όπως και να έχει προκαλεί τον θεατή να σκεφτεί βαθύτερα κοινωνική πραγματικότητα.

Στην ανθρωποκεντρική ταινία «Τελευταία Πνοή» επικρατούν ισχυρά σύμβολα σύγκρουσης, τόσο σε φιλοσοφικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο:  Η αντιπαράθεση ζωής και θανάτου, η σύγκρουση επιστήμης και ηθικής( δίλημμα της ευθανασίας, θέτοντας ερωτήματα για το δικαίωμα επιλογής και την ιατρική ηθική), η εσωτερική πάλη του πρωταγωνιστή, η σύγκρουση κοινωνικών αντιλήψεων (ταμπού του θανάτου, στάσεις απέναντι στην ευθανασία και την παρηγορητική φροντίδα). Αξίζει να αναφερθεί η ανανεωτική ματιά του για το θέμα της ευθανασίας, ένα πολύπλοκο ζήτημα βιοηθικής, που προκαλεί έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ θρησκευτικών, νομικών και κοινωνικών προσεγγίσεων. 

Εν γένει η στάση της ελληνικής κοινωνίας αλλά και το νομικό πλαίσιο αντιτίθενται σε αυτή. Όμως, η κοινή γνώμη φαίνεται να αλλάζει σταδιακά, με αυξανόμενη υποστήριξη προς την ευθανασία σε περιπτώσεις ανίατου πόνου. Ωστόσο, προηγείται το ζήτημα της παρηγορητικής φροντίδας και το δικαίωμα των ασθενών στην αξιοπρέπεια.