Η άγνωστη αρχιτεκτονική κληρονομιά της οδού Θεμιστοκλέους

Μπορείτε να αναλογιστείτε πως ήταν η οδός Θεμιστοκλέους μετά την ίδρυση του Νεοελληνικού κράτους; Πως να την έβλεπαν άραγε οι κάτοικοι της συνοικίας όταν άρχισε να κατοικείται η περιοχή;

Έξω από τα τείχη του Χασεκή, ένας χωματόδρομος πήρε το όνομα του μεγάλου πολιτικού της Αρχαιότητας και έμελλε να κοσμηθεί με αρχιτεκτονικά στολίδια. Στον δρόμο που χαράχθηκε το 1860, τα περισσότερα κτίριά του σήμερα είναι απομεινάρια άλλων εποχών μαρτυρούν  σήμερα το πέρασμα της Ιστορίας και σε λίγα οικοδομικά τετράγωνα μπορούμε πλέον να θαυμάσουμε όλα τα αρχιτεκτονικά κινήματα των προηγούμενων 100 χρόνων…Εφόσον κοιτάξουμε ψηλά, πέρα από το επίπεδο ορατότητάς μας. Αυτά τα πολιτιστικά τεκμήρια διαψεύδουν κάθε μεμψίμοιρο επισκέπτη ή  κάτοικο της Αθήνας στον ισχυρισμό του ότι η πόλη μας είναι άσχημη. 

 

της Μαρίας Αλιμπέρτη

Απόδειξη η ξεχωριστή και απολαυστική  ξενάγηση που διοργάνωσε το Τμήμα Αρχαιολογικών  Μουσείων και Συλλογών της Διεύθυνσης  Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών προγραμμάτων  και η Υπηρεσία Νεότερων Μνημείων  και  τεχνικών έργων Αττικής , Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας και Κυκλάδων του Υπουργείου Πολιτισμού στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς.   Σε μια αξιόλογη προσπάθεια αφύπνισης των Αθηναίων για την αρχιτεκτονική μας κληρονομιά οι άνθρωποι των δύο υπηρεσιών μας χάρισαν ολήθος πληροφοριών για ένα κεντρικότατο δρόμο της Αθήνας και μας αποκάλυψαν τον πλούτο ιστοριών της πόλης μας και  μιας γειτονιάς συνυφασμένης με την σκέψη καθώς υπήρξε "κυψέλη" πανεπιστημιακών σχολών αλλά και εκδόσεων. 

 

Οι  Ιστορίες κάνουν την Πόλη

 

Αλήθεια, γνωρίζατε εσείς ότι στην διασταύρωση της Θεμιστοκλέους 7 και Γλαδστώνος λειτουργούσε γυναικεία φυλακή κατά τον εμφύλιο; Μήπως θυμάστε το γωνιακό  κτίριο στη διασταύρωση Θεμιστοκλέους  και Πανεπιστημίου το κατάστημα με τα υποκάμισα Μαρούσης; Η γιαγιά μου και η μαμά μου επιβεβαίωσαν τις μνήμες τους όταν τους αφηγήθηκα την ιστορία που άκουσα. Ίσως θυμάστε και το τραγικό περιστατικό με την απώλεια τεσσάρων ανθρώπων όταν έσκασε κροτίδα σε επεισόδια για το εκπαιδευτικό το 1991. 

Λίγα νούμερα πιο κάτω, Θεμιστοκλέους 5, λειτουργούσε  το εστιατόριο«Συντριβάνι» στο μέγαρο που αναγέρθηκε το 1977από τον επιχειρηματία  και ευεργέτη  Νικόλο Τριφύλλη από τα Κύθηρα. Τα έσοδα  από τη ενοικίαση χρησιμοποιήθηκαν από τον δωρητή για τη λειτουργία του νοσοκομείου. Σήμερα το κτήριο στεγάζει υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και τα γραφεία του Τριφύλλειου Ιδρύματος Κυθηρίων.

 

Μέρος του εντυπωσιακού χάρτη της οδού που δημιούργησαν
με ιδιαίτερη  φροντίδα οι εργαζόμενοι του ΥΠΠΟ.

Πιθανότατα οι περισσότεροι έχετε γευθεί λιχουδιές  στο μεζεδοπωλείο  «Αθηναϊκό» από το 1832, στέκι του Λευτέρη Παπαδόπουλου και των «Λευτεριστών». Εκεί συγκεντρώνονταν προσωπικότητες όπως η Μελίνα και η Ειρήνη Παππά. Λίγο πιο κάτω, ο περιπατητής μπορεί να θαυμάσει ένα γκράφιτι στην νοηματική που γράφει «ΕΙΡΗΝΗ» μπροστά από γραφεία του ΕΚΠΑ.

 

Μάρτυρες εξέλιξης της αρχιτεκτονικής

 

Πολύ ενδιαφέρον είναι ότι μόλις σε ένα οικοδομικό τετράγωνο πιο κάτω ο flaneur μπορεί να θαυμάσει δυο δημιουργήματα του αρχιτέκτονα Νικολαΐδη  στους αριθμούς 10 και 13 , το ένα εντυπωσιακό με τις πρώτες επιρροές αρτ νουβό και το άλλο απόλυτα μοντέρνο. Ακριβώς δίπλα από τη μια μεριά το στιβαρό κτίριο του 1938, την  πολυκατοικία Μελιτά που συνδυάζει φόρμες με καμπύλες και γραμμές. Από την άλλη μεριά ένα «καθαρόαιμο» νεοκλασικό στο 16, με τα χαρακτηριστικά φουρούσια κάτω από το μπαλκόνι, τα ξύλινα παράθυρα με τις γερμανικές γρίλιες.

 

Θύμα της ξενοδοχειακής «υπερφαγίας»;

 

Στην γωνία με το στενό της οδού Κατακουζηνού και Θεμιστοκλέους 17, στέκεται αγέρωχο ένα άλλο κομψοτέχνημα  που φιλοξενούσε τη νυχτερινή σχολή  Απόρων Παίδων του  ιστορικού Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός.  Το κτίριο του σε σχέδιο του Βασίλειου Τσαγρή , με αυστηρό ρυθμό και δωρική λιτότητα, φιλοξενούσε προσωρινά και στήριζε από το 1872 έως το 2016, άπορα παιδιά, τα εκπαίδευε και τους μάθαινε τέχνες. Τα τελευταία χρόνια στον χώρο μαθαίνονταν Ελληνικά σε προσφυγόπουλα. Πλέον δυστυχώς και αυτό το κτίριο θα υποκύψει στην μάστιγα της μετατροπής ιστορικών κτιρίων σε ξενοδοχεία. Μάλιστα, το Υπουργείο Πολιτισμού εντόπισε αυθαιρεσίες κατά τη μετατροπή των εσωτερικών χώρων σε βάρος των ιστορικών στοιχείων του πολιτιστικού αυτού τεκμηρίου και δόθηκε σήμα παύσης των εργασιών για την προστασία της ιστορικότητας του κτιρίου.  

 

Καθαρός Μοντερνισμός

Στο νούμερο 54, καλά κρατεί ακόμη από το 1937 ένα μοντέρνο κτίριο του αρχιτέκτονα του μεσοπολέμου Θουκυδίδη Σταματιάδη. Με φωτογραφικά τεκμήρια διαπιστώνει κανείς  τις τεχνολογικές καινοτομίες  και πρωτοπόρες ανέσεις (από ενσωματωμένες παπουτσοθήκες με εξαερισμό έως καταφύγιο). Ο περιπατητής μπορεί εξωτερικά να θαυμάσει την εντυπωσιακή όψη με τη λογική εκρερ (κλειστό  εξώστη) και εξώστη ανοιχτό, αλλά και την μπετονένια πέργολα στη ταράτσα, κάτι συνηθισμένο στη συνοικία,  αφού οι κάτοικοι δεν διέθεταν αυλές και βρίσκονταν στις ταράτσες.

 

Σημείο αναφοράς και συσπείρωσης

Από το μεγάλο μας περίπατο δεν θα μπορούσα να μην αναφέρω  τη στάση στο εγκαταλελειμμένο κτίσμα του νούμερου 62- γωνία με τη Τζαβέλλα. Όπως μας εξήγησαν οι καλά ενημερωμένοι άνθρωποι των Υπηρεσιών του Υπουργείο Πολιτισμού, είναι ένα σπάνιο δείγμα λιθόκτιστης  κατοικίας, λαϊκής αρχιτεκτονικής  του τέλους του 19^ου αιώνα. Παρά το γεγονός ότι έχει αφεθεί στη τύχη του, εκτιμάται ως ένα χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής της περιοχής. Μάλιστα όταν επιχειρήθηκε η κατεδάφισή του οι άνθρωποι της γειτονιάς συσπειρώθηκαν και προσέφυγαν στο ΣτΕ με αποτέλεσμα αποφευχθεί η εξαφάνισή του.

 

Κατεδάφιση και εγκατάλειψη

Κατά την περιήγησή μας σταθήκαμε μπροστά από πολυκατοικία που κάποτε ήταν το πατρικό σπίτι του Ξαρχάκου. Μπορεί το νεοκλασικό να κατεδαφίστηκε και να πήρε τη θέση του η πολυκατοικία αλλά ακόμα υπάρχει η εικόνα του σε σπάνιο εξώφυλλο δίσκου που είχε φιλοτεχνήσει ο  Τσαρούχης. 

Μπορέσαμε να δούμε ακόμη από το σπασμένο τζάμι στο κτίριο που οι περισσότεροι γνωρίζουν από το σουβλατζίδικο ο Κάβουρας, την  πολύ εντυπωσιακή σκάλα. Ωστόσο φωτογραφίες από τις οροφογραφίες που μας έδειξαν οι άνθρωποι της Υπηρεσία κατά την καλά οργανωμένη ξενάγηση μαρτυρούσαν την παλιά αίγλη του κτιρίου. Με αφορμή το κτίριο ακολούθησε συζήτηση για την καταστροφή περίτεχνων αρχιτεκτονικών στοιχείων από ιδιοκτήτες ιστορικών κτιρίων προκειμένου να μειώσουν το κόστος συντήρησης.

 

Από πού πήρε το όνομα η συνοικία

 

Φυσικά ένα ταξίδι στο χρόνο θα μας οδηγούσε στον Βασίλη Έξαρχο από τη Κόνιτσα που άνοιξε στο τέλος της δεκαετίας του 1880  το μαγαζί του πάνω στην πλατεία(τρίστρατο Θεμιστοκλέους, Σολωμού και Σπύρου Τρικούπη), καθώς αυτό μεγάλωνε και άνοιξε καφενείο τα Εξάρχεια έμελλε να «βαφτίσει» όλη την περιοχή. Από το 1969  στη θέση του βρίσκεται το ξενοδοχείο  Exarhion, δείγμα μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής, ακολουθώντας τις αρχές του μοντερνισμού.

 

 Οι δυο θρυλικό δίδυμο των Εξαρχείων 

 

Αξιοσημείωτο είναι ότι είχαμε την μοναδική ευκαιρία να επισκεφθούμε το σήμα κατατεθέν της πλατείας Εξαρχείων την μπλε πολυκατοικία και τον ιστορικό  θερινό κινηματογράφο ΒΟΞ . Μάλιστα τους χώρους μας άνοιξαν και πρέπει να ευχαριστήσουμε την κα Ρίγκα ιδιοκτήτρια του ΒΟΞ που μοιράστηκε ιστορίες από τον κινηματογράφο που ίδρυσε ο πατέρας της και την κ. Μήτσιου που μας φιλοξένησε στο διαμέρισμά της στη μπλε πολυκατοικία.  Πολλά μπράβο αξίζουν στους διοργανωτές που δούλεψαν σκληρά και μας παρουσίασαν ιστορικά τεκμήρια και με ντοκουμέντα για να αναδείξουν την ιστορική οδό Θεμιστοκλέους.