Έργα του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου για τα Άγια Πάθη. Σε ποια μουσεία φιλοξενούνται στην Αθήνα;

Τα πάθη του Χριστού αποδίδονται μοναδικά από τον χρωστήρα του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου. Οι Μανιεριστικές ψηλόλιγνες μορφές, τα έντονα χρώματα και το πάθος που πάλει μέσα από τις συναισθηματικά φορτισμένες συνθέσεις του μας μεταφέρουν τις μεταφυσικές ανησυχίες του καλλιτέχνη αλλά και την βαθιά πνευματικότητα των ημερών. Ίσως το μυστικό του να ήταν ή ένταση της κίνησης-οι περίεργες στάσεις των σωμάτων με τις έντονες συστροφές, η λεγόμενη φιγούρα σερπεντινάτα που είχε εισαγάγει στην τέχνη ο Μιχαήλ Άγγελος. Αυτές οι φιγούρες προσδίδουν το ψυχολογικό βάθος, που χρειαζόμαστε για να διάγουμε αυτό το ιδιαίτερο Πάσχα.

Αυτές τις ημέρες η Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου δια μέσου της σελίδας της στο Facebook έχει φροντίσει να μας μυήσει στα έργα του με τα εύληπτα κείμενα της Διευθύντριάς της, κας Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίσαμε μοναδικά έργα που αγγίζουν τις πιο ευαίσθητες χορδές των φιλότεχνων και τα οποία βρίσκονται σε μουσειακούς χώρους στην Αθήνα και ελπίζουμε μετά την άρση των περιοριστικών μέτρων, να τα ξαναδούμε με μια άλλη ματιά.

Η Ταφή του Χριστού, π.1568-70
Λάδι και αυγοτέμπερα σε ξύλο, 51,5χ43 εκ.,
Εθνική Πινακοθήκη, Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Αθήνα

Η κ. Λαμπράκη –Πλάκα γράφει χαρακτηριστικά «Η "Ταφή του Χριστού", ένα σημαντικό έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, που προστέθηκε το 2000 στις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης, μας αποκαλύπτει την προσπάθεια του ζωγράφου να κατακτήσει το δυτικό ιδίωμα. Πρόκειται για μια από τις πιο ολοκληρωμένες και πιο μνημειακές συνθέσεις της βενετικής περιόδου του ζωγράφου, παρά το μικρό της μέγεθος. Ζωγραφισμένη σε ξύλο με μεικτή τεχνική (αυγοτέμπερα και λάδι) ανήκει στη μεταβατική του περίοδο και τοποθετείται από τους ειδικούς στο τέλος της δεκαετίας του ’60 (...)».

Πολύ γλαφυρά, η ίδια εξηγεί ότι η «σκηνή της "Ταφής" αναπτύσσεται μπροστά στο σκοτεινό στόμιο ενός σπηλαίου που ανοίγεται στην πλαγιά ενός χαμηλού λόφου. Δυο ανδρικές μορφές με ρωμαλέο σώμα ανακρατούν το ιερό σκήνωμα του Χριστού και ετοιμάζονται να το εναποθέσουν σε μια μαρμάρινη σαρκοφάγο τοποθετημένη πλάγια για να τονιστεί η τρίτη διάσταση του χώρου. Η αριστερή μορφή με την αθλητική ανατομία, που έχει ταυτιστεί με τον Νικόδημο, επαναλαμβάνει μια στάση γνωστή από τον Τιντορέτο, έναν άλλο βενετό ζωγράφο που ο Γκρέκο θαύμαζε απεριόριστα.

Όπως επισήμανε ο José Milicua στην αναλυτική μελέτη που αφιέρωσε στο έργο, η σύνθεση της "Ταφής" συνδυάζει στοιχεία από δυο χαρακτικά με ανάλογο θέμα: την "Αποκαθήλωση" ή "Θρήνο" του Παρμιτζανίνο, ενός καλλιτέχνη που ο Γκρέκο θαύμαζε για τη «λεπτότητα» και τη «χάρη» των μορφών του, και από ένα χαρακτικό του Battista Franco ή Semolei, τον οποίο ο Θεοτοκόπουλος δεν εκτιμούσε ιδιαίτερα. Παρά τις διαφορετικές πηγές του, ο ζωγράφος κατάφερε να δημιουργήσει μια σύνθεση με οργανική ενότητα και με έντονα τονισμένη δραματική ατμόσφαιρα.».

Τζιρόλαμο Φραντσέσκο Μαρία Ματσόλα γνωστός ως Παρμιτζανίνο (1503 - 1540), Αποκαθήλωση, π.1525, χαλκογραφία, Αλμπερτίνα, Βιέννη

Το κεντρικό σύμπλεγμα με τις τρεις γυναικείες μορφές, την λιπόθυμη Παναγία και τις δυο Μαρίες που συγκλίνουν προς το μέρος της, είναι αντλημένο σχεδόν αυτούσιο από το χαρακτικό του Παρμιτζανίνο. Ιδιαίτερα οι δυο εράσμιες νεανικές μορφές έμελλε να αποτελέσουν πρότυπο για ανάλογους γυναικείους τύπους στο μελλοντικό έργο του ζωγράφου. Ένας ώριμος άνδρας αριστερά, που εικάζεται ότι απεικονίζει τον Ιωσήφ τον από Αριμαθαίας, ιδιοκτήτη του τάφου του Χριστού, και η ψηλόκορμη νεανική μορφή του Αγίου Ιωάννη δεξιά, καλυμμένη μ’ έναν εκτυφλωτικό πορτοκαλόχρωμο μανδύα, κλείνουν τη σύνθεση. Οι μορφές σχηματίζουν ένα είδος κόγχης που περιβάλλει το σώμα του Χριστού, σχεδιασμένο με τέλεια ανατομία, που ξαναβρίσκουμε στον Αδάμ του πολυπτύχου της Μόδενα και αργότερα στον Χριστό της Αγίας Τριάδας του Αγίου Δομηνίκου του Παλαιού (Santo Domingo el Antiguo) στο Τολέδο.

Τζιρόλαμο Φραντσέσκο Μαρία Ματσόλα γνωστός ως Παρμιτζανίνο (1503 - 1540), "Η Ταφή του Χριστού", λάδι σε καμβά, Ερμιτάζ

 Ευάριθμα είναι τα κλασικά απολλώνια σώματα που έπλασε ο χρωστήρας του Greco. Η τέλεια ανατομία τους προδίδει τόσο την μελέτη της κλασικής Αρχαιότητας όσο και την επίδραση του Μιχαήλ Αγγέλου. Ο τρόπος που έχει απεικονιστεί η σύνθεση παραπέμπει στην περιγραφή της σαρκοφάγου του Μελεάγρου που μας δίνει ο Αλμπέρτι: «Το σώμα του μοιάζει βαρύ στα χέρια εκείνων που το κουβαλούν, που δείχνουν την προσπάθειά τους με όλο τους το κορμί, ενώ τα μέλη του νεκρού φαίνονται ολότελα άψυχα• όλα κρέμονται ξέπνοα, χέρια, δάκτυλα, κεφάλι, πράγμα δυσκολότατο να απεικονιστεί στην τέχνη» (De pictura, 37). Πολλοί ζωγράφοι έχουν εμπνευστεί από αυτή την περιγραφή όπως ο Ραφαέλο στην Αποκαθήλωση (1507, Galleria Borghese, Ρώμη).

Μπαττίστα Φράνκο (πριν το 1510 - 1561), Η Ταφή, χαλκογραφία, Εθνική Πινακοθήκη Σκωτίας

Ο Θεοτοκόπουλος, εγκαταλείποντας τη βυζαντινή παράδοση του επίπεδου χώρου, τονίζει ιδιαίτερα την τρίτη διάσταση με τον διαγώνιο άξονα που σχηματίζουν η σαρκοφάγος, το σώμα του Χριστού και οι προβαλλόμενες σκιές. Στο πρώτο επίπεδο, πλάι στον ακάνθινο στέφανο και τα καρφιά της αποκαθήλωσης, απεικονίζεται το μαγικό φυτό του μανδραγόρα. "Η Ταφή", που χαρακτηρίστηκε από τον Gabriele Finaldi «ως ένα από τα πιο γοητευτικά έργα της βενετικής περιόδου του Γκρέκο», έχει ζωγραφιστεί με μια πλούσια γκάμα χρωμάτων όπου κυριαρχούν τα θερμά πορτοκαλιά και όλοι οι τόνοι του κόκκινου, που συνομιλούν ευχάριστα με τα ψυχρά γαλάζια, τα πράσινα, τα λιλά, ενώ το σπήλαιο, το έδαφος και ο μανδύας του Νικοδήμου αποδίδονται με βυζαντινές ώχρες και σιένες. Η εξέταση της υποδομής του έργου απέδειξε ότι προετοιμάστηκε με πολλή επιμέλεια, με ένα νευρώδες και ακριβές προσχέδιο».

 Ο Χριστός αίρων τον Σταυρόν

 

"Ο Χριστός αίρων τον Σταυρόν",1580, λάδι σε καμβά, 105,1X78,7 εκ., The Metropolitan Museum of Art, New York

Ένας πίνακας με το ίδιο θέμα, «Ο Χριστός αίρων τον Σταυρόν» που σήμερα αποδίδεται στο εργαστήριο του ζωγράφου, ανήκει στις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης- Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου.

Ο Χριστός πορεύεται προς τον Γολγοθά αίρων τον Σταυρόν του μαρτυρίου, που μοιάζει να μην έχει διόλου βάρος, όπως υποδηλώνουν και τα υπέροχα χέρια του Θεανθρώπου, που ακουμπούν πάνω του ανάλαφρα αντί να τον στηρίζου, αναφέρεται στη σχετική ανάρτηση της Εθνική Πινακοθήκης. Ο Ιησούς απεικονίζεται μετωπικά, με τον ακάνθινο στέφανο στο κεφάλι, από όπου σταγόνες αίματος κυλούν πάνω στο γαλήνιο πρόσωπό του. Τα μάτια του, έμπλεα δακρύων, στρέφονται προς τον ουρανό, όπως ακριβώς και στον πίνακα με τον Διαμερισμό των ιματίων (Espolio), που έχει ανάλογα τυπολογικά χαρακτηριστικά.

Ο εικονογραφικός αυτός τύπος επινοήθηκε από τον Θεοτοκόπουλο και γνώρισε μεγάλη επιτυχία , αφού τον επανέλαβε επτά φορές.

 Το Μανδήλιο της Αγίας Βερονίκης

"Το Μανδήλιο της Αγίας Βερονίκης", π.1580, λάδι σε καμβά, υπογρ. ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ, 51Χ66 εκ., Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Αθήνα.

Η κ. Λαμπράκη –Πλάκα εξηγεί ότι παρουσιάζεται «η μορφή του Ιησού, με τα έντονα βυζαντινά χαρακτηριστικά, φορώντας τον ακάνθινο στέφανο, προβάλλεται πάνω σε ένα λευκό μεταξωτό ορθογώνιο «μανδήλιο», διακοσμημένο με ένα απλό γεωμετρικό μοτίβο και ζωγραφισμένο με ψευδαισθησιακή αληθοφάνεια, που τονίζεται από τα καρφιά που το στηρίζουν. Φέρει τον ακάνθινο στέφανο και μερικές σταγόνες αίματος κηλιδώνουν το ευγενικό πρόσωπό του, που απεικονίζεται απόλυτα γαλήνιο, χωρίς ίχνος πάθους. Όπως στις βυζαντινές εικόνες, ο Χριστός μας κοιτάζει εκ του μακρόθεν, από την ουράνια σφαίρα, μ’ ένα βλέμμα υπνωτιστικό που βυθίζεται στο άπειρο. Έχει ζωγραφιστεί με λεπτές πινελιές και με αβρές φωτοσκιάσεις που υποδηλώνουν την πρώιμη χρονολόγησή του.

Ο Γκρέκο ζωγράφισε αρκετές φορές αυτό το θέμα, που είχε ως πρότυπο ένα ιερό λείψανο που φυλασσόταν στον Άγιο Πέτρο της Ρώμης, γνωστό με το προσωνύμιο «Veronica». Ένα ανάλογο λείψανο, το «Μανδήλιον» της Έδεσσας της Μικράς Ασίας λατρευόταν από τον 6ο αιώνα στην ανατολική ορθόδοξη εκκλησία. Από τον 11ο αιώνα η λατρεία του Ιερού Μανδηλίου γνώρισε πολύ μεγάλη διάδοση στον δυτικό χριστιανικό κόσμο. Τα ιερά αυτά λείψανα (σουδάρια) συνδέονταν με μια απόκρυφη παράδοση ( ευαγγέλιο του Νικοδήμου), σύμφωνα με την οποία μια γυναίκα από την Ιερουσαλήμ, η μετέπειτα Αγία Βερονίκη, που βρέθηκε κοντά στον Ιησού καθώς όδευε προς τον Γολγοθά, τον πλησίασε και του σκούπισε με το μαντήλι της το πρόσωπό του. Τα χαρακτηριστικά της θείας μορφής αποτυπώθηκαν με θαυματουργό τρόπο πάνω στο ύφασμα, το οποίο απέκτησε έτσι μεγάλες θεραπευτικές ιδιότητες».

Η Αγία Βερονίκη με την ιερά σινδόνη, είναι ένα από τα αριστουργήματα της συλλογής του νέου Μουσείου του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, που άνοιξε τελευταία τις πύλες του στην Αθήνα.