Ποια είναι η ιστορία Κεραμεικού; Πώς συνδέεται με τον μεγάλο λοιμό της αρχαίας Αθήνας;

Κεραμεικός είναι το όνομα δύο συνοικιών που βρίσκονταν στο βορειοδυτικό άκρο της αρχαίας Αθήνας. Στον «Έξω Κεραμεικό» είχε δημιουργηθεί, και σώζεται στην εποχή μας, το πρώτο δημόσιο νεκροταφείο της αρχαίας πόλης, που συνδέθηκε με τον μεγάλο λοιμό (επιδημία) κατά τον οποίο πέθανε ο σπουδαίος πολιτικός Περικλής.

Παράλληλα, στον «Έσω Κεραμεικό» υπήρχαν διάφορα δημόσια κτίσματα. Σήμερα ο επισκέπτης του αρχαιολογικού χώρου βαδίζει ακριβώς στο ίδιο επίπεδο που περπατούσαν οι Αθηναίοι της κλασικής περιόδου.

Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου

Νεκροταφείο

Την περιοχή του Έξω Κεραμεικού διέσχιζαν, συγκλίνουσες, τρεις μεγάλες αρχαίες οδοί, η από Πειραιά λεγόμενη «Πειραιώς», η από την Ελευσίνα, λεγόμενη «Ιερά Οδός» και ο λεγόμενος «Δρόμος», γνωστός ως Οδός των Παναθηναίων, από και προς την Ακαδημία του Πλάτωνα. Ο Έξω και ο Έσω Κεραμεικός συνδέονταν με τη μεγάλη διπλή πύλη, λεγόμενη «Δίπυλο», στην οποία εξωτερικά κατέληγαν οι τρεις προαναφερόμενες οδοί.

Προ του τείχους και εκατέρωθεν των οδών αυτών βρίσκονταν οι τάφοι της αρχαίας Αθήνας, με συνέπεια ολόκληρη η περιοχή να δίνει την εντύπωση μεγάλου νεκροταφείου. Το νεκροταφείο αυτό ήλθε στο φως από τις αρχαιολογικές ανασκαφές που ξεκίνησαν δειλά το 1861, και επίσημα από το 1863, επί Βασιλέως Γεωργίου του Α΄. Τις ανασκαφές πραγματοποίησε αρχικά η Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία και εν συνεχεία το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών.

Το νεκροταφείο του Κεραμεικού βρίσκεται στη περιοχή της σημερινής εκκλησίας της Αγίας Τριάδας, επί της οδού Πειραιώς, στην ομώνυμη συνοικία της Αθήνας. Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα του αρχαίου εξωτερικού Κεραμεικού είναι οι ιδιωτικοί τάφοι που βρίσκονται νότια της εκκλησίας της Αγίας Τριάδας. Οι τάφοι αυτοί πλαισίωναν το τέλος της Ιεράς οδού.

Ταφικά μνημεία

Οι αρχαιότεροι τάφοι του χώρου χρονολογούνται στην Εποχή του Χαλκού. Από την ύστερη μυκηναϊκή περίοδο (1100-1000 π.Χ.) και έπειτα το νεκροταφείο Κεραμεικού αναπτύσσεται συνεχώς. Κατά την Γεωμετρική περίοδο (1000-700 π.Χ.) και ιδιαίτερα κατά την Αρχαϊκή περίοδο (700-480 π.Χ.) οι τάφοι πληθαίνουν και εντάσσονται σε ταφικούς τύμβους όπου και «σημαίνονται» με επιτάφια μνημεία.

  Κατά την Κλασσική περίοδο (5ος - 4ος αιώνας π.Χ.) τις δύο οδούς που πλησίαζαν το Δίπυλο (δηλαδή η από Πειραιά και η Ιερά Οδός), τις πλαισίωναν νεκροταφεία και ταφικά μνημεία, συνήθως οικογενειακά, που εξαίρονταν με ταφικά μνημεία. Σ΄ αυτόν τον χώρο και προς την οδό Ακαδημίας Πλάτωνος, που πέρναγε δίπλα (βόρεια) από τον σημερινό ναό της Αγίας Τριάδας, είχε δημιουργηθεί το «Δημόσιο Σήμα» όπου ήταν ο χώρος ταφής των επιφανών Αθηναίων καθώς και των «πεσόντων εν πολέμω», με χαρακτήρα στρατιωτικού κοιμητηρίου.

Κεραμεικός και μεγάλος λοιμός της αρχαίας Αθήνας

Στην περιοχή του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραμεικού, έχουν ανακαλυφθεί ένας ομαδικός τάφος και σχεδόν 1.000 ατομικοί τάφοι, οι οποίοι χρονολογούνται ανάμεσα στο 430 και 426 π.Χ, δηλαδή στην εποχή του μεγάλου λοιμού (επιδημίας πιθανώς τυφοειδούς πυρετού). Η εν λόγω επιδημία προκάλεσε τον θάνατο ενός μεγάλου αριθμού των κατοίκων της πόλης.

Από τον λοιμό έχασε την ζωή του ο σπουδαίος πολιτικός Περικλής και τα μέλη της οικογενείας του, ενώ οι λεπτομερείς μαρτυρίες του κορυφαίου ιστορικού Θουκυδίδη είναι ανεκτίμητες για την μελέτη του γεγονότος, καθώς ο ίδιος ήταν αυτόπτης μάρτυρας και είχε ασθενήσει από την επιδημία, αλλά κατόρθωσε να επιζήσει.

Η επιδημία διήρκεσε δύο χρόνια και εκτιμάται πως σκότωσε το ένα τρίτο του πληθυσμού της αρχαίας Αθήνας. Ο Θουκυδίδης γράφει πως άψυχα σώματα είχαν εγκαταλειφθεί σε ναούς και δρόμους, ώστε στη συνέχεια να συλλεχθούν και να θαφτούν βιαστικά.

Οι 1.000 τάφοι θυμάτων της φονικής επιδημίας ανακαλύφθηκαν κατά την κατασκευή του σταθμού μετρό «Κεραμεικός», στον αποκαλούμενο λάκκο της πανούκλας. Η αρχαιολόγος Έφη Μπαζιοτοπούλου-Βαλαβάνη, χρονολόγησε το νεκροταφείο στη περίοδο μεταξύ 430 και 426 π.Χ..

Εξάλλου, ο ομαδικός τάφος ανασκάφτηκε την περίοδο 1994-95 και συνόρευε με ένα χαμηλό τοίχωμα, το οποίο φαίνεται πως διαχώριζε το νεκροταφείο από έναν γειτονικό βάλτο. Μέσα στον τάφο υπολογίζεται πως βρίσκονταν 240 άτομα, ανάμεσα στα οποία τουλάχιστον 10 παιδιά. Οι σκελετοί ήταν ατάκτως τοποθετημένοι χωρίς στρώμα χώματος ανάμεσά τους, και θεωρείται πως τοποθετήθηκαν εκεί σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και σε συνθήκες βιασύνης.

Έσω Κεραμεικός

Ανατολικά της εσωτερικής πύλης του Διπύλου και του Θεμιστοκλείου τείχους εκτείνεται ο Έσω Κεραμεικός, η συνοικία δηλαδή εκείνη της αρχαίας Αθήνας που αποτελούσε το σημαντικότερο τμήμα της. Τον Έσω Κεραμεικό διέσχιζε η μεγάλη οδός, η λεγόμενη Οδός των Παναθηναίων, που ήταν η κεντρική οδική αρτηρία της αρχαία πόλης.

Κατά τις λεπτομερείς περιγραφές του χώρου αυτού από τον ιστορικό Παυσανία, αμέσως μετά την εσωτερική πύλη του Διπύλου υπήρχαν το Πομπείον, στοές, ναοί και δημόσια ιδρύματα, τα οποία βρίσκονταν στην Αρχαία Αγορά. Η Αγορά αποτελούσε το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο τμήμα του Έσω Κεραμεικού, τόσο ώστε το όνομα Κεραμεικός πολλές φορές στα αρχαία κείμενα να ταυτίζεται με την Αρχαία Αγορά.

Δίπυλον

Το Δίπυλον ήταν η κύρια πύλη (είσοδος) της αρχαίας Αθήνας. Αποκαλύφθηκε από τις ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας κατά τα έτη 1872-1874. Βρίσκεται περί τα 150 μέτρα ανατολικά από την εκκλησία της Αγίας Τριάδας και αποτελείται από την εξωτερική πύλη, τον διάδρομο (εισόδου – εξόδου) και την εσωτερική πύλη.

Η εξωτερική πύλη του τείχους έχει δύο ανοίγματα πλάτους έκαστο 3,5 μέτρων και προστατεύεται από δύο εκατέρωθεν τετράγωνους πύργους που προεξέχουν του τείχους κατά 8 μέτρα.

Ο διάδρομος αυλής έχει μήκος 47,40 μέτρα και σχηματίζεται από την προέκταση των δύο σκελών του τείχους, εσωτερικά της κύριας γραμμής του.

Η εσωτερική πύλη που βρίσκεται στο τέλος της αυλής της εισόδου ίδια σχεδόν κατασκευαστικά με την εξωτερική πύλη, κατά τα ανοίγματα και τους προμαχώνες.

Εκτός του Διπύλου υπήρχε ακόμη μια μικρότερη πύλη, η Ιερά πύλη, νοτιοδυτικά του Διπύλου που ανήκε στις Κεραμεικές Πύλες του τείχους.

Αρχαιολογικό Μουσείο

Πολλές επιτύμβιες στήλες και άλλα ευρήματα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού. Το μουσείο βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο εντός του αρχαιολογικού χώρου, προς το τέλος της οδού Ερμού πριν τη συμβολή της με την οδό Πειραιώς, όπου και υπάρχει η είσοδός του. 

Στα εκθέματα του μουσείου ξεχωρίζει η περίφημη Στήλη του Δεξίλεω, ένα αρχαίο αττικό επιτάφιο ανάγλυφο. Βρέθηκε στο Δίπυλο, ενώ αντίγραφο του ανάγλυφου έχει τοποθετηθεί στο σημείο ανεύρεσης του, στον αρχαιολογικό χώρο.

Η στήλη εικονίζει τον Δεξίλεω, γιο του Λυσανία που πέθανε το 394 - 393 π.Χ. κοντά στην Κόρινθο. Εικονίζεται έφιππος νέος με αναπεπταμένο τον χιτώνα να μάχεται πάνω σε ατίθασο άλογο έχοντας ρίξει ήδη τον νεαρό αντίπαλό του στο έδαφος. Με το αριστερό κρατούσε τα χαλινάρια, ενώ με το δεξί εξακόντιζε δόρυ που έχει χαθεί. Ο πεσμένος εχθρός κρατούσε επίσης ξίφος που δεν σώζεται.

Πηγές:

Ηλεκτρονικό βιβλίο για τον Κεραμεικό από το Ίδρυμα Λάτση: Μπάνου, Ελένη Σ.; Μπουρνιάς, Λεωνίδας Κ. (2014). Κεραμεικός. Αθήνα: ΟΛΚΟΣ

Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Κεραμεικός». odysseus.culture.gr.

«Κεραμεικός - Τείχη - Ancient Athens 3D». Ancient Athens 3D, 2016.

Ταφικά έθιμα στην Αρχαία Αθήνα (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)

Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών. Επιτύμβια στήλη του Δεξίλεω (394/3 π.Χ.)

Athens Info Guide - Μουσείο Κεραμεικού