Οι «θησαυροί» του αρχαιολογικού ναυαγίου του ΜΕΝΤΩΡ - Τι απέγιναν τα γλυπτά του Παρθενώνα;

 

Το μυστήριο των αρχαιοτήτων του Παρθενώνα που βρέθηκαν στο βυθό των Κυθήρων με το ναυάγιο του Μέντορα  εξακολουθεί να μας μαγεύει. Ωστόσο, την φήμη που ήθελε να βρίσκονται  ακόμη θαμμένα στον ελληνικό βυθό γλυπτά του Παρθενώνα διέψευσε ο ενάλιος αρχαιολόγος Αλέξανδρος Τούρτας μιλώντας σε μια διαδικτυακή εκδήλωση για το ναυάγιο του Μέντορα και την ανασκαφή του προσκεκλημένος του Συλλόγου Αυτοδυτών Βόλου.

Συστηματικές υποβρύχιες έρευνες διενεργεί από το 2009 η Εφορεία Ενάλιων Αρχαιοτήτων υπό τη διεύθυνση του αρχαιολόγου  Δρ. Δημήτριου Κουρκουμέλη.  Το μοναδικό αυτό ναυάγιο γνωστό ως «ΜΕΝΤΩΡ» αποτελεί ένα σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα,  η ανασκαφή και η μελέτη του οποίου μας παρέχουν αξιοσημείωτες πληροφορίες για την ναυπηγική και ναυσιπλοΐα του 19^ου αιώνα καθώς μέχρι τώρα οι  αρχαιολογικές έρευνες στρέφονται σε ναυάγια της αρχαιότητας.

της Μαρίας Αλιμπέρτη

Συνήθως το εν λόγω ναυάγιο συγκεντρώνει το ενδιαφέρον γιατί μαζί του στο βυθό παρέσυρε κάποια από τα γλυπτά που άρπαξε ο γνωστός αρχαιοκάπηλος Λόρδος Έλγιν από την Ακρόπολη για να τα στείλει στη Μ.Βρετανία. Μέχρι σήμερα δεν γνωρίζουμε ποιες ακριβώς αρχαιότητες μετέφερε το εν λόγω πλοίο. Η φορτωτική 17 κιβωτίων αναφέρει πολύ  γενικά τι περιείχει οπότε δεν είναι δυνατόν να μάθουμε από εκεί, αλλά μπορεί να διασταυρωθεί ποια γλυπτά από αυτά που σήμερα εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο  ναυάγησαν μαζί με τον «ΜΕΝΤΩΡ»,εφόσον γίνει ανάλυση και βρεθούν στοιχεία στο μάρμαρο ανάλογα με το νερό της θάλασσας και έτσι θα προκύψει η ταύτιση, όπως εξήγησε ο κ. Κουρκουμέλης.  

 

 

Η Ιστορία

Ο Μέντορας έφυγε  από τον Πειραιά και διήλθε  από το  στενό των Κυθήρων  για να διασχίσει την Μεσόγειο με αρχική κατεύθυνση τη Μάλτα και στη συνέχεια τη Μ.Βρετανία. Σήμερα γνωρίζουμε το πλήρωμα του αλλά και τους σημαντικούς επιβάτες, τον WIliam Richard Hamilton,  γραμματέα του Έλγιν,  τον Wiliam Martin Leake λοχαγό και τοπογράφος  αρχαιολογικών χώρων στην Ελλάδα,- είναι ο πρώτος που δημιούργησε  τοπογραφικό  στην Αθήνα και μάλλον οφείλουμε το τοπογραφικό του αρχαιολογικού χώρου στο Δίον σε αυτόν και ο λοχαγός   Jon Squire. Οι εν λόγω επιβάτες φαίνεται πως  γνωρίστηκαν με τον  Ελγιν στη Αίγυπτο στην οποία  μελετούσαν αρχαιότητες και ταυατόχρονα τις αφαιρούσαν όλοι μαζί.

Ο χώρος της Τομής 2020 (φωτ. Β. Τσιαϊρης)

Κατά τη διάρκεια του ταξιδίού της όμως  ο Μαΐστρος τους έπιασε 40 μίλια ανοιχτά από το άκρο Ταίναρο και σύμφωνα με το ημερολόγιο Καπετάνιου το πλοίο «έμπαζε» νερά. Κι ενώ πλήρωμα και επιβάτες έχουν επιλογή να πάνε στην Πελοπόννησο με τον φόβο για πιθανό έλεγχο διαλέγουν να πάνε στα Κύθηρα που έχουν καλές  σχέσεις με τη  Μ.Βρετανία. Όταν φθάνουν  στα  Κύθηρα στο Κόλπο Αβλέμωνα  και θωρούνε ότι έχουν γλιτώσει τους, πιάνει νοτιάς και προσπαθούν να προστατευθούν.  Σε μια προσπάθεια να  κάνουν στροφή ρίχνουν το πλοίο   στα βράχια και το πλοίο βυθίστηκε απευθείας. Πλήρωμα και επιβάτες προλαβαίνουν να βγουν. Σε ντοκουμέντο-σχέδιο του Χάμιλτον για το ναυάγιο   γνωρίζουμε  το βάθος και  το σημείο του ναυαγίου, όπως εξήγησε ο κ. Τούρτας. Μάλιστα, ο Έλγιν έστειλε επιστολή στις τοπικές αρχές για την ανέλκυση του «φορτίου»  υποστηρίζοντας ότι τα κουτιά έχουν πέτρες συναισθηματικής αξίας! 

Προσπάθειες ανέλκυσης

Τον Σεπτέμβριο του 1802 έγινε μια αποτυχημένη προσπάθεια ανέλκυσης στα πιο αβαθή νερά και  τον επόμενο μήνα ο Έλγιν προχώρησε σε  συμφωνία με δύτες από την Κάλυμνο για την κατάδυση και διάσωση, αλλά  και αυτή η προσπάθεια στέφεται με αποτυχία. Μάλλον  για τον σκοπό αυτόν δαπανήθηκαν πολλά χρήματα και στη συνέχεια αναγκάστηκε να πουλήσει τις αρχαιότητες στο Βρετανικό Μουσείο.

Ανέλκυση δύο τμημάτων νομέων του πλοίου (φωτ. Γ. Ίσσαρης)

Επίσης, αρχίζει μια ανέλκυση το 1803, η οποία  διήρκησε δυο χρόνια. Όταν  ο Έλγιν φεύγει από Κωνσταντινούπολη σταματά στα Κύθηρα για να δει από κοντά το εγχείρημα  και συνεχίζει το ταξίδι αλλά τον πιάνουν στη Γαλλία λόγω της ρήξης της ειρήνης της Αμιένης. Το 1804 επιστάτης τον ενημερώνει για την ανέλκυση όλων των  αρχαιοτήτων ότι  ταξιδεύουν στη Μ.Βρετανία.

Η φήμη

Από  το 1802 μεσολάβησε χρονικά η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του Νεοελληνικού κράτους, ενώ φουντώνει η φήμη  ότι εκεί που βούλιαξε το πλοίο υπάρχουν  ακόμα αρχαιά και παραμένει ο αρχαιολογικός θησαυρός. Η φήμη δεν πέθανε ποτέ ακόμη και  σήμερα λέγεται ότι υπάρχουν αρχαιότητες.

                           

 Ξύλινος κύλινδρος για την κύλιση της κεραίας στον ιστό (φωτ. Π. Βεζυρτζής)

 Η φήμη οδηγεί το 1875 στην πρώτη αρχαιολογική έρευνα του ελληνικού κράτους όταν πια αρκετά  συνέργεια έχουν σκάφανδρα και πραγματοποιείται η πρώτη απόπειρα από τον  Παναγιώτη Σταματάκη έφορου Πελοποννήσου με εντολή προέδρου της αρχαιολογικής εταιρείας και του υπουργείου Τουρισμού. Με ίδια κίνητρα έκαναν διάφορες προσπάθειες εντοπισμού και ο Cousteau και o Throckmorton. Επίσημα  πραγματοποιήθηκε η  αναγνωριστική έρευνα  το 1980 από ινστιτούτο Ενάλιων Αρχαιολογικών  ερευνών και το 1984 αρχίζει η επίσημη επαφή με Μέντορα, δηλαδή γίνεται αυτοψία. Το 2007 πραγματοποιείται η κήρυξη του χώρου ως μνημείου γιατί ο Δημήτρης Κουκουμέλης έχει κάνει μια ακόμη ανασκαφή ενός ελληνιστικού ναυαγίου ανάμεσα σε δυο μικρά νησάκια περιοχή οπότε η εκτενής περιοχή κηρύχθηκε προστατευόμενη. Επίσης, το 2009 γίνεται  αυτοψία πριν τα εγκαίνια Μουσείου Ακρόπολης λόγω της ίδιας φήμης.

Ξύλινος κύλινδρος με δύο οπές (φωτ. Π. Βεζυρτζής)

Το σημερινό ανασκαφικό πρόγραμμα

Το 2011  άρχισε το SHIPWRECK EXCAVATION PROGRAMME, η υποβρύχια ανασκαφή  η οποία φέρνει στο  φως ευρήματα διαφόρων τύπων. Μια πρώτη ομάδα πληροφορίας αφορούσε το ίδιο το πλοίο. Και από τις ιστορικές πηγές (μητρώο LIoyd’s) είναι γνωστό ότι ο Μέντορας ήταν ένα μπρίκι καλυμμένο με φύλλα χαλκού κατασκευασμένο στην Αμερική, είχε 6-12 κανονάκια λόγωτης πειρατείας, ήταν 13 ετών το 1801, ανήκε σε εταιρεία Λονδίνου και επρόκειτο για μεταγωγικό πλοίο.

Ξύλινη δέστρα (φωτ. Π. Βεζυρτζής)

Κάθε χρόνο από τις υποβρύχιες έρευνες συγκεντρώνονται στοιχεία όπως είναι πολλά υλικά του ξύλου από το σπασμένο σκαρί και μέσα από τα τρισδιάστατα μοντέλα βοηθώντας να κατανοηθούν τα στοιχεία της ναυπηγικής. Άξια αναφοράς είναι  τα στοιχεία από την αρματωσιά, την εξάρτηση όπως η τροχαλία, οι δέστρες κ.ά. αλλά και η κατάσταση διατήρησης των στοιχείων. Εκατοντάδες κινητά μέρη βοηθούν για πληροφόρηση όπως τα καλοδιατηρημένα σχοινιά χάρη στη λάσπη της θάλασσας όπςω συνέβη και με το ναυάγιο των Αντικυθήρων.

Χαρακτηριστική ήταν η ακτινογραφία πριν την συντήρηση πιστόλα  που μας έδειξε ο κ. Τούρτας, ενώ μας διαβεβαίωσε ότι έχουν διασωθεί και τσακμακόπετρες, σφαίρες ανάμεσα σε πολεμοφόδια και μπάλες  κανονιών. Εντυπωσιακή είναι και η βάση μια γυροσκοπικής πυξίδας, δυο κλεψύδρες μια πυξίδα τσέπης και ένα ναυτικό κουμπάσο.

Ξύλινη διπλή τροχαλία και τμήμα νομέα του πλοίου στο χώρο της Τομή 2020 (φωτ. Β. Τσιαϊρης)

Το φορτίο

Εκτός από τις αρχαιότητες που αφαιρέθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Μ.Βρετανία, στο πλοίο υπήρχαν αρχαία νομίσματα αλλά και νομίσματα σύγχρονα του ναυαγίου, οθωμανικά και ευρωπαϊκά, αλλά και  μικρές συλλογές αντικειμένων αρχαίων που  πιθανόν ανήκαν στους επιβάτες π.χ.  ένα αττικό αργυρό τετράδραχμο (5^ος αι. π.Χ,) επίσης αργυρό στατήρα Θηβών (4^ος  αι. π.Χ.), αλλά αντικείμενα  τα σφραγίσματα αρχαίων αμφορέων.

Ξύλινη τροχαλία
με τμήμα του σχοινιού πρόσδεσής της
 κατά τη διαδικασία συντήρησης (φωτ. Π. Βεζυρτζής)

Η καρδιά των αρχαιολόγων βέβαια χτύπησε δυνατά, όπως μας περιέγραψε ο κ. Τούρτας όταν βρέθηκαν θραύσματα γλυπτών, αλλά τελικά προέρχονταν από την Αίγυπτο: Από  ότι φαίνεται στην Αλεξάνδρεια υπήρχε εμπόριο από πολεμική ή φαραωνική περίοδο τα οποία τα πουλούσαν ως έρμα στα πλοία και όταν το πλοίο έφθανε στο λιμάνι προορισμού ο καπετάνιος μπορούσε να πουλήσει ως αρχαιολογικό θησαυρό. Εξίσου  αξιόλογες είναι οι σχιστολιθικές πλάκες με απολίθωμα ψαριών, οι οποίες καταδεικνύουν ότι στην εποχή αυτή τα περίεργα  πράγματα  αποτελούν αντικείμενα αξίας, τα οποία συλλέγουν οι περιηγητές. Στα ιδιαίτερα ευρήματα ανήκει μια  σφραγίδα που φέρει κανόνι με κιλλίβαντα και  μάλλον στον Λινκ γιατί ήταν  αξιωματικός πυροβολικού. Επίσης εντυπωσιακά είναι τα μπουκαλάκια για αρώματα, δαχτυλίδια, περίτεχνα ρολόγια και  άλλα κοσμήματα, μια οθωμανική πίπα, κουμπιά  κ.ά...

Ιδιαίτερης  μνείας χρήζει η θήκη κονδυλοφόρου και μελανιού που μάλλον ανήκει στο Χάμιλτον και η βάση τοπογραφικού οργάνου και  το  σκοπευτήριο.

Μεταλλικό νόμισμα/μάρκα παιγνιδιού (φωτ. Π. Βεζυρτζής)

Η σημασία της ανασκαφής

Πέρα από το αρχαιολογικό ενδιαφέρον, μείζονος σημασίας είναι ότι επιστήμονες με διαφορετικό  υπόβαθρο συνεργάζονται για το αυτό το σωστικό εγχείρημα  αλλά και ότι η εν λόγω ανασκαφή καταδεικνύει ότι η Ελλάδα δεν ζητά απλά τα γλυπτά του  Παρθενώνα, αλλά είναι σε θέση να ανασκάπτει , να προστατεύει και να συντηρεί , όπως σημείωσε  ο κ. Δημήτρης Κουρκουμέλης.

Ο χώρος της Τομής 2020 (φωτ. Γ. Ίσσαρης)

Ο κ. Τούρτας πρόσθεσε ότι για αυτό ακριβώς το λόγο πρέπει να στηριχθεί το επιστημονικό προσωπικό  καθώς μακροπρόθεσμα το έργο τους  ανταποδίδει σε επίπεδο παιδείας και  σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, όπως έδειξε το παράδειγμα της Αλοννήσου καθώς η  στήριξη της έρευνας  επέφερε οφέλη σε πολλούς τομείς.

 

Πηγή φωτογραφιών:

https://www.culture.gov.gr/el/service/SitePages/view.aspx?iID=1445

https://digitalculture.gov.gr/2021/02/nea-evrimata-sto-istoriko-navagio-mentor/?fbclid=IwAR1acjUpDHsAZCInMWFEHe1pLwYa_P_IHLl5X-1UWsMLR4HButCZlLNydN8