Bouche fermée: Όταν η Τέχνη πραγματεύεται το πόσο πραγματικά ελεύθερες είναι σήμερα οι γυναίκες

 

 

Γυναικείες μορφές σύμβολα ενός φωτεινού κόσμου σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία. Καρυάτιδες που στερεώνουν την σκεπή και το εποικοδόμημα του σπιτιού, του γάμου, του κόσμου…  Νύμφες στέκουν σοβαρές μετρημένες πίσω από ένα μπουκέτο που κρύβει τα χείλη τους, δεν τολμούν να μιλήσουν να εκφράσουν συναισθήματα και αγωνίες, πάρα μόνο ο θεατής συλλαμβάνει την αίσθηση μέσα από τα καθηλωτικά βλέμματα και τις εκφράσεις του προσώπου. 

της Μαρίας Αλιμπέρτη

Στον κουρνιαχτό των ειδήσεων συνεχόμενων κακοποιήσεων, ενδοοικογενειακής βίας και γυναικοκτονιών η έκθεση «Bouche fermée» της Έλενας Παπαδημητρίου στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων έθιξε ένα θέμα σύγχρονο αλλά και τόσο διαχρονικό: Η θέση της γυναίκας σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο που ακόμη και σήμερα με τις γυναίκες να έχουν αποδείξει την αξία τους, κατά την εκπαίδευση τους και στον εργασιακό στίβο, αντιμετωπίζουν βία και διακρίσεις. Μια γυναίκα καλείται πολλές φορές να αποδείξει ότι μπορεί και άλλες να κάνει ένα βήμα πίσω, απλά να δεχθεί παγιωμένες  καταστάσεις, για να επιβιώσει μέσα σε τόσα στερεότυπα… να στηρίζει σπίτι, παιδιά και άνδρα από τα μετόπισθεν. 

Πολύ θα πουν ότι όλοι αυτοί οι ισχυρισμοί είναι φεμινιστικές παροξύνσεις! Είναι όμως λογικό σε μια εποχή υποτιθέμενης ισότητας οι γυναίκες ακόμη και όταν κάνουν τα όνειρα για μια καριέρα πραγματικότητα να αναγκάζονται πολλές φορές να αφήνουν χώρο στον άνδρα να ανέλθει επαγγελματικά για κρατήσουν εκείνες «δεμένη» την οικογένεια; Είναι αποδεκτό παρά τις ικανότητές τους να λαμβάνουν χαμηλότερους μισθούς; Είναι φυσιολογικό να πρέπει να συνδυάσουν τους ρόλους της εργαζόμενης, της μητέρας, της οικιακής βοηθού;

 Νομίζω ότι η καλλιτέχνης μέσα από τα έργα τηςπήρε θέση:  Μπορεί οι γυναίκες που απεικονίζει να είναι σιωπηλές, αποπνέοντας μυστήριο, αλλά λάμπουν μέσα σε χρυσό φόντο, με παραπομπή στην Βυζαντινή Αγιογραφία. Οι ηρωίδες της καταφέρνουν να ανθίζουν σαν τα λουλούδια που κρατούν και η ομορφιά τους δεν μπορεί να κρυφτεί.  Όχι τυχαία η Έλενα Παπαδημητρίου επέλεξε  για τίτλο της έκθεσης τη χορωδιακή μουσική «Bouche fermée», ένας όρος που αναφέρεται σε οδηγία προς τους χορωδούς να παράγουν σιγανό ήχο με κλειστά στόματα κατά την αναπαραγωγή μιας νότας. Ο μουσικός όρος αποδόθηκε εικαστικά μεταδίδοντας την εσωτερικευμένη αγωνία των γυναικών που στέκονται μόνες, αλλά όλες μαζί είναι σαν να σχηματίζουν μια αλυσίδα αλληλεγγύης στην έκθεση που δυστυχώς κράτησε μόλις τρεις ημέρες και ελπίζω να επαναληφθεί σύντομα… Οι γυναικείες φιγούρες τοποθετήθηκαν με αλφαβητική σειρά, αναφέρεται στα κείμενα της έκθεσης, βάσει του αρχικού γράμματος του άνθους-φίμωτρου. Οι φιγούρες αποτυπώνονται με ενδύματα που μου θύμισαν παραδοσιακές στολές, οι οποίες παρά το γεγονός ότι όμορφες κάλυπταν και πολλές φορές έκρυβαν την στρογγυλότητα του γυναικείου σώματος, καταπίεζαν την θηλυκότητα. Τα στόματά τους καλύπτονται από τα λουλούδια που κρατούν και επιλέγουν ως προστασία για την επιβίωσή τους. «Τα άνθη καταργούν την εξωλεκτική έκφραση της απελπισίας και μεταβάλλονται σε μεγάφωνα της ηχηρής γυναικείας σιωπής», σημειώνει η Έλενα Παπαδημητρίου.

Χαρακτηριστικά η ιστορικός τέχνης Λουΐζα Καραπιδάκη, η οποία υπογράφει την επιμέλεια της έκθεσης, εξηγεί ότι «η Παπαδημητρίου καταφέρνει να οπτικοποιήσει την έννοια της σιωπής, όχι ως απουσία ήχου, αλλά ως κραυγή που παραμένει ανεπίλυτη. Τα έργα της ισορροπούν ανάμεσα στη βυζαντινή παράδοση και τη σύγχρονη εικαστική γλώσσα, δημιουργώντας έναν εικαστικό χώρο όπου η σιωπή γίνεται φωνή».

 

 

Η εγκατάσταση

Τροφή για σκέψη προσέφερε και η ηχητική εγκατάσταση του Αντώνη Παλάσκα στον ίδιο χώρο, τονίζοντας  διαφορετικές πτυχές της θηλυκότητας, της απώλειας και των κοινωνικών περιορισμών. Εφαρμόζοντας τη τεχνική bouche fermee από την Ζαϊρα Νικολοπούλου, ο «διάλογος» με τα εικαστικά της κας Παπδημητρίου προκαλεί έντονη συναισθηματική φόρτιση.

Ως θεατής και άνθρωπος του σήμερα ταυτίζομαι με  το κείμενο της  δημοσιογράφου- ιστορικού Αγγέλικας Ψαρρά για τις υποταγμένες γυναίκες  καθώς στο πως οι γυναικοκτονίες «δικαιολογούνται» βιολογικά από την κοινωνία μας, με πρόσχημα την φύσει επιθετικότητα του αρσενικού. Τώρα πια όμως  οι γυναικοκτονίες δεν «αθωόνται» στα μάτια της κοινωνίας ως εγκλήματα πάθους και  οι γυναίκες μπορούν να αντιταχθούν στους ασφυκτικούς κλοιούς απαρχαιωμένων ιδεοληψιών μετά την αφύπνιση και μεγάλου μέρους της κοινωνίας.  Σε αυτή την ενότητα η Έλενα Παπαδημητρίου τοποθετεί τις γυναίκες πάνω σε καρέκλες, ενσωματωμένες,  σχεδόν ενθρονισμένες. Περιεργαζόμενη  τα έργα αυτά  αναρωτιόμουν τι να σκεφτόταν η καλλιτέχνης: ίσως οι γυναίκες σήμερα να καταφέρνουν να απαλλαγούν από το κοινωνικό-πολιτισμικό λογισμικό που της έχουν εγκαταστήσει ούσες κορίτσια;  Μπορούν να αποδιώξουν  τις ενοχές που της έχουν φορτώσει και τα πρέπει;  Την αλλαγή σίγουρα όμως μπορεί να την φέρει οι ίδιες οι γυναίκες στρεφόμενες μέσα της, δουλεύοντας με το είναι τους μπορεί να πετύχουν απελευθέρωση από την δουλοπρέπεια της κοινωνικής κατασκευής του φύλου της.