Όταν ο Πόλεμος γίνεται Γλώσσα: Τέχνη, Μνήμη και Προφητεία στην Έκθεση «Οικουμενικός Πόλεμος»

 Υπάρχουν στιγμές που το παρελθόν μας κοιτάζει με μάτια πιο διαυγή από το παρόν. Δεν είναι σπάνιο η τέχνη να προηγείται της ιστορίας, όχι επειδή προβλέπει, αλλά επειδή αφουγκράζεται. Τι συμβαίνει; Η Ιστορία δεν προχωρά; Στιγμές που επαναλαμβάνεται—όχι σαν φάρσα, αλλά σαν τραγωδία. Και τότε, όταν η γλώσσα της πολιτικής αποτυγχάνει να εξηγήσει τον όλεθρο, η τέχνη αναλαμβάνει να ψιθυρίσει, να φωνάξει, να θυμίσει…

 της Μαρίας Αλιμπέρτη

Η έκθεση «Οικουμενικός Πόλεμος. Η καλλιτεχνική πρωτοπορία στο μέτωπο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου», που φιλοξενείται στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (15 Ιουνίου – 25 Οκτωβρίου 2025), μοιάζει σήμερα όχι μόνο ως μνημόσυνο του τραύματος του 20ού αιώνα αλλά και ως πικρή υπενθύμιση του τι σημαίνει να επαναλαμβάνεται η Ιστορία με νέα προσωπεία αλλά τους ίδιους κραδασμούς. Η έκθεση  μας αναγκάζει να κοιτάξουμε κατάματα το παρόν. Γιατί όσο κι αν αλλάζουν οι στολές, τα ονόματα, οι εχθροί, οι πόλεμοι παραμένουν οι ίδιοι: θορυβώδεις, άδικοι, μηχανιστικοί. Κι απέναντί τους, η τέχνη—σιωπηλή, υπερλογική, γεμάτη μορφές που ξεπερνούν τη σφαγή.

 

Με φόντο τα 111 χρόνια από την έναρξη του Μεγάλου Πολέμου, το υλικό της συλλογής Κωστάκη ζωντανεύει το εσωτερικό ρήγμα που προκάλεσε η σύρραξη στην καρδιά της ρωσικής πρωτοπορίας. Τομή ανάμεσα στον Παλαιό και τον Νέο Κόσμο, η τέχνη αυτών των ετών δεν εικονογραφεί απλώς τη φρίκη· την μεταφράζει σε ρυθμό, δομή, γραφή, ύλη και αποδόμηση. Ο κυβοφουτουρισμός, ο σουπρεματισμός και ο πρώιμος κονστρουκτιβισμός δεν γεννήθηκαν σε πείσμα του χάους αλλά μέσα σ’ αυτό—ακριβώς για να επινοήσουν έναν καινούργιο κόσμο μετά την κατάρρευση του προηγούμενου.

Το ερώτημα αναδύεται σχεδόν αβίαστα: είναι τελικά προφητική η τέχνη που γεννιέται μέσα στον τρόμο; Η απάντηση δεν είναι μονοσήμαντη. Αυτό που καταφέρνει η έκθεση είναι να φωτίσει το αιώνιο παρόν του Πολέμου: από τις σατιρικές γελοιογραφίες του 1914 ως τα τραυματικά πορτρέτα του Νικρίτιν, από την υπερλογική γραφή του Κρουτσόνιχ ως το AI έργο του Γιουρένεφ.Ο θεατής, περισσότερο από ποτέ, νιώθει πως το χτες δεν έχει παρέλθει—μονάχα αλλάζει συντεταγμένες.

Ο «Οικουμενικός Πόλεμος» δεν εκτίθεται απλώς· μας εκθέτει. Μας θέτει αντιμέτωπους με τις επαναλαμβανόμενες αυταπάτες μας και με την επίμονη δύναμη της τέχνης να επιζεί εκεί που η πολιτική και η ηθική σκοντάφτουν. Και ίσως σε αυτή την επιβίωση, να βρίσκεται η μόνη ελπίδα. Όχι ως λύτρωση, αλλά ως μνήμη με αισθητική και ψίθυρος που επιμένει να πει: «Το είχαμε δει. Το είχαμε πει. Το αγνοήσατε».

 

Το ιστορικό και καλλιτεχνικό μεταίχμιο

 

Πριν τον Μεγάλο Πόλεμο, η τέχνη στην Ευρώπη διατηρούσε ακόμη τα κατάλοιπα ενός αισθητικού ιδεαλισμού—οι ζωγράφοι αναζητούσαν την αρμονία, οι ποιητές τον λυρισμό, οι αρχιτέκτονες την ισορροπία. Οι τελευταίες ανάσες του ιμπρεσιονισμού, η συμβολιστική γραφή και η αρ νουβό επιχειρούσαν να δώσουν ομορφιά και τάξη στον κόσμο. Όμως η έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου λειτουργεί σαν πολιτισμικός σεισμός: οι βεβαιότητες καταρρέουν και μαζί τους καταρρέει και η φόρμα. Μέσα από τα χαρακώματα και τη βία, γεννιούνται κινήματα-αντανακλάσεις της εποχής—ο φουτουρισμός σαγηνεύεται από την ταχύτητα και τις μηχανές, ο ντανταϊσμός απαντά με χάος στο χάος, ο σουπρεματισμός αναζητά την καθαρότητα σε μη αναπαραστατικές μορφές. Η τέχνη από “καθρέφτης του κόσμου” γίνεται “αντίλογος στην αποσύνθεσή του”. Και κάπως έτσι, η πρωτοπορία παύει να στοχεύει στην πρόοδο, και αρχίζει να παλεύει για επιβίωση μέσα στον παραλογισμό. Είναι η αποδόμηση κάθε κανονικότητας, γιατί η ίδια η ζωή αποδομήθηκε στα χαρακώματα.

Το συγκλονιστικό είναι πως πολλοί από τους καλλιτέχνες εκείνης της εποχής δεν ζωγράφιζαν απλώς ό,τι έβλεπαν—έβλεπαν ό,τι ερχόταν. Η τέχνη γίνεται σχεδόν προφητική: προαισθάνεται την καταστροφή όχι γιατί τη φοβάται, αλλά γιατί την κουβαλά ήδη στα κύτταρά της. Και γι’ αυτό είναι πολύτιμη. Γιατί ακόμη και σήμερα, που οι πόλεμοι έχουν ξαναγίνει επικαιρότητα, η τέχνη παραμένει το μόνο πεδίο όπου ο άνθρωπος εξακολουθεί να επιμένει: όχι στη βία, αλλά στη μνήμη· όχι στη λήθη, αλλά στη μορφή· όχι στην εξουσία, αλλά στο βλέμμα.Ο πόλεμος είναι φτιαγμένος από αριθμούς, η τέχνη από πρόσωπα. Ο πόλεμος γεννά ακρωτηριασμένα σώματα· η τέχνη ακέραιες συνειδήσεις. Αν ο πρώτος σκοτώνει το μέλλον, η δεύτερη το φροντίζει—έστω με πινέλα, με λέξεις, με απόκοσμες φόρμες και ποιήματα χωρίς ρήμα.Ίσως τελικά, η μεγαλύτερη πράξη αντίστασης να μην είναι το να κρατάς όπλο, αλλά να κρατάς μνήμη.