Τι ήταν τα αρχαία ελληνικά Νυμφαία;

 Κατάσπαρτη από τόπους ιερούς, που ήταν αφιερωμένοι στις νύμφες, ήταν όλη η αρχαία Ελλάδα. Αυτές οι ιερές τοποθεσίες είχαν την ονομασία Νυμφαίο (Νυμφαίον) και συνήθως ήταν φυσικά σπήλαια ή αψιδωτά οικοδομήματα που στέγαζαν κρήνες (βρύσες) των αρχαίων πόλεων. 

Νυμφαία Ρόδου, με την είσοδο λαξευμένη στον φυσικό βράχο 

Οι αρχαίοι Έλληνες αφιέρωναν τόπους στις νύμφες των πηγών (κυρίως στις Ναϊάδες, νύφες των γλυκών νερών οι οποίες σύχναζαν σε κρήνες, πηγές και ποτάμια) και η καθιέρωση αυτή ανάγεται από τους μυθικούς χρόνους όπως αναφέρει ο Όμηρος, ο Στράβων και ο Πλούταρχος. Τέτοιοι ιεροί τόποι ήταν σπήλαια, μέσα στα οποία ανέβλυζαν πηγές (οι τελευταίες θεωρούνταν λουτρώνες και χώροι ενδιαίτησης των Νυμφών).

Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου 

Χαρακτηριστικοί τέτοιοι τόποι είναι αυτοί που αναφέρει ο Όμηρος: το Νυμφαίο της Ιθάκης, στο οποίο κατέφυγε ο Οδυσσέας και προσευχήθηκε με την επιστροφή του στο πάτριο έδαφος, ή το Νυμφαίο σπήλαιο της Καλυψούς.  

Νυμφαίο αψιδωτού οικοδομήματος που στέγαζε κρήνη στην Ιεράπολη της Φρυγίας

Άλλα σπουδαία σπηλαιώδη Νυμφαία ήταν τα εξής:

Νυμφαίο του Παρνασσού (το αναφέρουν οι Στράβων και Παυσανίας)

Νυμφαίο του Σιπύλου ή σπήλαιο του Σιπύλου (Ιλιάδα)

Νυμφαίο του Κιθαιρώνα, αφιερωμένο στις Σφραγιτίδες Νύμφες, που βρίσκεται κοντά στη Φυλή. Το αναφέρουν οι Παυσανίας, Πλούταρχος και Αριστοτέλης

Νυμφαίο του Ελικώνα, αφιερωμένο στις Λιβαθρίδες Νύμφες, το οποίο αναφέρει ο Στράβων

Νυμφαίο της Βάρης, όπου βρέθηκαν πολλά αναθηματικά αντικείμενα, μεταξύ των οποίων η απεικόνιση του Πάνα να παίζει με σύριγγα, ενώ τέσσερις Νύμφες γύρω από βωμό δέχονται την ευσεβή προσφορά του Αρχάνδρου

Νυμφαίον της Πεντέλης, που βρίσκεται λίγο ψηλότερα από τη σπηλιά του Νταβέλη. Πρόκειται για σπήλαιο πλούσιο σε σταλαγμίτες και σταλακτίτες, με πλακοστρωμένο πάτωμα από πήλινες πλάκες. Και σ' αυτό ανακαλύφθηκαν πολλά αναθηματικά μαρμάρινα ανάγλυφα του 4ου αιώνα π.Χ.

Νυμφαίο των Δελφών: πρόκειται για τη σπηλαιώδη Κασταλία πηγή όπου υφίστανται τρεις λαξευμένες κόγχες, στις οποίες φέρονταν ισάριθμα αγάλματα Νυμφών

Νυμφαία Ρόδου, τα οποία βρίσκονται στη βορειοδυτική πλευρά της ακρόπολης της αρχαίας πόλης της Ρόδου.

Κρήνη Πριήνης στην αρχαία Κόρινθο 

Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές φορές γύρω από τα σπηλαιώδη Νυμφαία κτίζονταν ιδιαίτεροι μικροί ναοί αφιερωμένοι στις Νύμφες. Τέτοιοι υπήρχαν πολλοί στην αρχαία Ήλιδα, στη δυτική Πελοπόννησο, κατά μαρτυρία του Στράβωνα. 

Νυμφαίο Βάρης, η κύρια είσοδος του σπηλαίου με το ανάγλυφο του γλύπτη Αρχέδημου, από τη νήσο Θήρα (Σαντορίνη), κοντά στα σκαλοπάτια

Νυμφαία είναι επίσης τα αψιδωτά οικοδομήματα που στέγαζαν τις αστικές κρήνες (βρύσες), οι οποίες ήταν συνήθως αφιερωμένες στις Νύμφες. Τέτοια τεχνητά νυμφαία ήταν η κρήνη του Θεαγένη στα Μέγαρα, οι κρήνες της Πριήνης και της Γλαυκής στη Κόρινθο, καθώς και η πηγή της Καλλιρόης στην Αθήνα. 

Η κρήνη της Κασταλίας ζωγραφισμένη από τον Έντουαρντ Ντόντουελ, 1821.

Στην ελληνιστική περίοδο, τα οικοδομήματα αυτά άρχισαν να γίνονται επιβλητικότερα και πολυτελέστερα με κίονες, δεξαμενές, στοές κ.λ.π. Ένα τέτοιο σπουδαίο οικοδόμημα ήταν το Νυμφαίο της Μίεζας στη Μακεδονία, στο οποίο ο Αριστοτέλης δίδαξε τον Μέγα Αλέξανδρο (το νυμφαίο αυτό φέρει σήμερα το όνομα Παλαιοσωτήρος στη "Βερριότικη βρύση", κοντά στη Νάουσα).

Το Νυμφαίο της Μίεζας ουσιαστικά ήταν σπήλαιο με σταλακτίτες, στην είσοδό του οποίου υπήρχαν λίθινα θρανία όπου δίδασκε ο Αριστοτέλης. Τέτοιο κατασκευάστηκε και στη Κόρινθο με μεγάλη στοά. 

Η Κασταλία πηγή σε χαρακτικό του Ουίλιαμ Μίλερ, 1829

Εξάλλου, στην αρχαία Ολυμπία, το φερόμενο ως μνημείο εξέδρας του Ηρώδη του Αττικού ήταν Νυμφαίο, που έφερε μεγάλη αψίδα (ως αρχιτεκτονικό σχήμα εισόδου σπηλαίου) με ημιθόλιο στέγη και με μαρμάρινη επένδυση των τοίχων. 

Σε τέτοιο ακριβώς αρχιτεκτονικό σχέδιο, με ημιθόλιο στέγη, ήταν και το Νυμφαίο της Εφέσου, το οποίοι κατασκεύασαν Ρωμαίοι τεχνικοί και αρχιτέκτονες.

Με την παράλληλη ανάπτυξη των ψηφιδωτών, τα νυμφαία, κυρίως της ελληνιστικής περιόδου, άρχισαν να κοσμούνται με πλούσιες ψηφιδωτές παραστάσεις, όπως στην Αντιόχεια και το αρχαίο Βυζάντιο (μετέπειτα Κωνσταντινούπολη). Έτσι σταδιακά η επιβλητικότητα και ο πλούσιος διάκοσμος άλλαξε και τη χρήση των νυμφαίων, μεταβάλλοντας τα σε τόπους τέλεσης γάμων. 

Πηγές :

Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις 

Στράβων, Γεωγραφικά 

Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι "Αλέξανδρος"

Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, τόμος 14ος, σελ. 676-678

Εγκυκλοπαίδεια Δομή, τόμος 21, σελ. 399