Ποίοι είναι οι Άγιοι Τρεις Ιεράρχες, προστάτες των μαθητών και της Παιδείας;

Βαθείς γνώστες της ελληνικής και χριστιανικής παιδείας ήταν οι Άγιοι Τρεις Ιεράρχες, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Μέγας Βασίλειος και Γρηγόριος ο Θεολόγος, τους οποίους εορτάζουμε σήμερα. Προστάτες των μαθητών και γενικότερα της εκπαίδευσης, αυτές οι τρεις σπουδαίες μορφές της Ορθοδοξίας αναδείχθηκαν Πατέρες της Εκκλησίας και Άγιοι. Η σοφία και η δράση τους, τούς έδωσε τον τίτλο των Μεγίστων Φωστήρων, όπως ψέλνεται και στο απολυτίκιο τους: «Τους Τρεις Μεγίστους Φωστήρας Της Τρισηλίου Θεότητος...». 

 Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου 

Ιωάννης ο Χρυσόστομος 

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γεννήθηκε στην Αντιόχεια της Συρίας μεταξύ 344 και 354. Έδρασε στη γενέτειρά του, αλλά και στην Κωνσταντινούπολη και τελικά πέθανε εκδιωγμένος από την αυτοκρατορική αυλή το 407, λόγω του αυστηρού ελέγχου που της ασκούσε. Ο ίδιος συγκαταλέγεται ανάμεσα στις κορυφαίες εκκλησιαστικές προσωπικότητες, ένεκα του αξεπέραστου χαρίσματος του στην ομιλία. Διετέλεσε επίσης επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, όπου διακρίθηκε για το σπουδαίο ποιμαντικό και φιλανθρωπικό του έργο. Επίσης μας κληροδότησε σπουδαίο, ανεκτίμητο και διαχρονικό συγγραφικό έργο, που αγκαλιάζει όλο το φάσμα των ποιμαντικών και θεολογικών ζητημάτων της Εκκλησίας. 

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος άφησε ογκωδέστατο συγγραφικό έργο, που διακρίνεται σε πραγματείες (ασκητικές, ηθικοπαιδαγωγικές, ποιμαντικές, απολογητικές), λόγους (δογματικούς, σε διάφορες ιστορικές περιστάσεις, ηθικοδιδακτικούς, εορταστικούς, εγκωμιαστικόύς, ερμηνευτικούς), και επιστολές.

H θεολογία του στρέφεται κυρίως γύρω από το ακατάληπτο και απρόσιτο της θείας φύσεως, το απολυτρωτικό έργο του Χριστού, τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, το μυστήριο της Εκκλησίας, την αξία του ανθρώπου ως υπάρξεως προορισμένης για την αιωνιότητα, τη μέλλουσα κρίση. Οι πρώτιστοι όμως στόχοι είναι κυρίως ηθικοδιδακτικοί και ποιμαντικοί.

Μέγας Βασίλειος 

Ο Άγιος Βασίλειος Καισαρείας (330 - 1 Ιανουαρίου 379), γνωστός και ως Μέγας Βασίλειος, ήταν Έλληνας επίσκοπος της πόλης Καισάρεια στην Καππαδοκία της Μικράς Ασίας. Ήταν σημαίνων θεολόγος που υποστήριξε το Σύμβολο της Πίστεως και αντιτάχθηκε στην αίρεση του Αρειανισμού. 

Ο Μέγας Βασίλειος είναι ένας από τους σημαντικότερους δογματικούς θεολόγους του Ορθοδόξου Χριστιανισμού με σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη του Τριαδικού δόγματος.

Μελετητής ο ίδιος και γνώστης της ελληνικής φιλοσοφίας, τη χρησιμοποιεί ως όργανο επεξεργασίας και διατύπωσης των θεολογικών του αντιλήψεων. Η φιλοσοφία, κατά τον Άγιο Βασίλειο, πρέπει να μελετάται υπό το νέο χριστιανικό πρίσμα. Δεν απορρίπτει τη μελέτη των κλασσικών γραμμάτων, αντίθετα προτρέπει στη χρήση τους ως ένδυμα της χριστιανικής θρησκευτικής διδασκαλίας.

Πλούσιο είναι επίσης το νομικό του έργο, το οποίο βρίσκουμε συγκεντρωμένο κυρίως στις επιστολές του προς τον Αμφιλόχιο Ικονίου. Από τις εν λόγω επιστολές προήλθαν οι 85 κανόνες που, αφού επικυρώθηκαν από τη Σύνοδο εν Τρούλω στα τέλη του 7ου αιώνα (691/2), αποτελούν, ακόμα και σήμερα, βασικό βοήθημα του εκκλησιαστικού δικαίου. 

Γρηγόριος ο Θεολόγος

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός (329 – 25 Ιανουαρίου 390) γνωστός και ως Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ήταν Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως. Θεωρείται ευρέως ως ο πιο ταλαντούχος ρήτορας μεταξύ των Πατέρων της Εκκλησίας, Ως κλασικά εκπαιδευμένος ομιλητής και φιλόσοφος του Ελληνισμού, κατάφερε να συνδυάσει τον Ελληνισμό με την πρώτη Εκκλησία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. 

Ο Άγιος Γρηγόριος είχε σημαντικό αντίκτυπο στη διαμόρφωση της Τριαδικής Θεολογίας τόσο μεταξύ των Ελληνόφωνων όσο και μεταξύ των Λατινόφωνων Θεολόγων, ενώ έγινε γνωστός ως «Τριαδικός Θεολόγος». Τα περισσότερα από τα έργα του επηρεάζουν τους σύγχρονους Θεολόγους, ειδικά όσον αφορά τα τρία Πρόσωπα της Αγίας Τριάδας.

Τόνισε ότι ο Χριστός δεν έπαυσε να είναι Θεός όταν έγινε άνδρας και ότι δεν έχασε κανένα Θείο χαρακτηριστικό του όταν πήρε την ανθρώπινη μορφή. Διακήρυξε επίσης την αιωνιότητα Του Αγίου Πνεύματος, λέγοντας ότι οι ενέργειες του Πνεύματος ήταν κρυμμένες στη Παλαιά Διαθήκη, αλλά έγιναν γνωστές μετά από την Ανάληψη του Χριστού και την Πεντηκοστή.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος ήταν γνωστός και ως άνθρωπος των γραμμάτων, καθώς επίσης και ως ποιητής, αφού έγραψε αρκετά ποιήματα με Θεολογικά και ηθικά θέματα. 

Καθιέρωση εορτής των Τριών Ιεραρχών 

Αξίζει να σημειωθεί ότι η εορτή των Τριών Ιεραρχών καθιερώθηκε στα μέσα του 11ου αιώνα και στα χρόνια του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου, από τον Μητροπολίτη Ευχαΐτων, Ιωάννη Μαυρόποδα, ο οποίος συνέθεσε τμήμα της Ακολουθίας για τους Τρεις Αγίους. Στην Ακολουθία ο Μαυρόπους υμνεί τη σημασία του έργου και την ποιότητα της δράσης τους, ενώ τονίζει τη σχέση της Τριανδρίας με τον Τρισυπόστατο Θεό. 

Οι απαρχές της εορτής των Τριών Ιεραρχών πρέπει να εντοπισθούν σε μια εποχή που αναδιοργανωνόταν τη Νομική Σχολή της Κωνσταντινούπολης, η οποία κατάρτιζε τα μελλοντικά στελέχη της Βυζαντινής διοίκησης, στελεχώνοντας την Σχολή με λόγιους όχι αριστοκρατικής καταγωγής: σε αυτούς συμπεριλαμβάνονταν ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Ιωάννης Ξιφλίνος και ο Ιωάννης Μαυρόπους. 

Η Μνήμη των Τριών Ιεραρχών έρχεται να συμβολίσει μεταφορικά την Αγία Τριάδα και τον ρόλο των Τριών Πατέρων στη διαμόρφωση του Τριαδικού Δόγματος, αλλά και να υποδηλώσει τα όρια προσέγγισης του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασμού.

Στο νεότερο ελληνικός κράτος, οι διαδικασίες καθιέρωσης της θρησκευτικής εορτής και ως εκπαιδευτικής συνδέονται με το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σε συνεδρίαση του Ακαδημαϊκού Συμβουλίου στις 9 Αυγούστου 1841, η οποία πραγματοποιήθηκε με αφορμή τον θάνατο του καθηγητή του ιδρύματος, Δημητρίου Μαυροκορδάτου, προκρίθηκε η καθιέρωση μνημοσύνου υπέρ των ευεργετών του Πανεπιστημίου κατά την Εκκλησιαστική Εορτή των Τριών Ιεραρχών. 

Η πραγματική θεσμοθέτηση της εορτής ως εκπαιδευτικής θα καθυστερήσει, αφού θα πραγματοποιηθεί το 1911, όταν το ανώτατο αυτό ακαδημαϊκό ίδρυμα θα αποκτήσει τον καινούργιο οργανισμό του και μέσα σ΄ αυτόν θα προσδιορίσει και τις εορτές του.

Πηγές 

«Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος» (Δίτομος) Στυλιανού Γ. Παπαδόπουλου, Εκδόσεις Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 1999/2006

Ο Μέγας Βασίλειος, Ε Ιστορικά, τομ. 217, Ελευθεροτυπία, 2 Ιανουαρίου 2004

Michael Azkoul, "St. Gregory the Theologian: Poetry and Faith," Patristic and Byzantine Review, 1995

Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Βυζαντινοί ασκητικοί και πνευματικοί Πατέρες, μετάφραση Παναγιώτου Κ. Πάλλη, Εκδόσεις Πουρναρά, 1993, Θεσσαλονίκη

Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, « Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι “προστάται” τῆς Ἰονίου Ἀκαδημίας», στό: Ἀντίδωρον πνευματικόν, Ἀθῆναι, 1992, σελ. 281-303

Μητροπολίτης Χρυσόστομος Θέμελης, «Ἡ ἑορτὴ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ Ἀθηνῶν (Α´)», Θεολογία, τομ. 62, 1991