Αιανή, ένας ιστορικός τόπος του μακεδονικού ελληνισμού! Αφιέρωμα στον αρχαιολογικό χώρο και το μουσείο

Κοντά στον ποταμό Αλιάκμονα και περίπου 20 χιλιόμετρα νότια της Κοζάνης βρίσκεται η Αιανή, μία από τις σπουδαιότερες αρχαίες πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας, πρωτεύουσα του ισχυρού μακεδονικού βασιλείου της Ελιμιώτιδας. Η Αιανή κατοικήθηκε από την προϊστορική εποχή ενώ γνώρισε μεγάλη ακμή στους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους, από τον 6ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ. .

Στον σημερινό αρχαιολογικό χώρο οι επισκέπτες μπορούν να δουν ερείπια κατοικιών, δημόσιων κτηρίων, καθώς και το εντυπωσιακό νεκροταφείο της αρχαίας πόλης. Παράλληλα, τα κινητά ευρήματα που αποτυπώνουν όλη την ιστορία του τόπου, από την Εποχή του Χαλκού μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια, εκτίθενται στο σύγχρονο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.  

Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου 

Ιστορία της Αιανής 

Κοντά στον σύγχρονο οικισμό έχει ανακαλυφθεί η αρχαία πόλη, που υπήρξε σημαντικό κέντρο της περιοχής Ελίμεια. Ιδρυτής της αρχαίας Αιανής φέρεται να είναι ο Αιανός, γιος του Ελύμου, βασιλιά των Τυρρηνών. Οι Τυρρηνοί Μακεδόνες ήταν Έλληνες, που προέρχονταν από την αρχαία πόλη της Μακεδονίας Τύρισσα και δεν είχαν καμία σχέση με τους Τυρρηνούς ή Ετρούσκους της βόρειας Ιταλίας. 

Ως πρώτοι οικισμοί αναφέρονται κατοικίες κυνηγών και αγροτών στις όχθες του ποταμού Αλιάκμονα, όπως η Βέρβιρη και η Πουλιμίστρα. Στην Κλασική Εποχή δημιουργήθηκε ακρόπολη στο λόφο Μεγάλη Ράχη, όπου η ζωή άρχισε στη Νεολιθική Εποχή και συνεχίστηκε ως τον 1^ο αιώνα π.Χ..

Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε κατοικίες και οικοδομήματα με δημόσιο χαρακτήρα που διαμορφώνουν την εικόνα μιας πόλης με οικιστική οργάνωση και πολιτική ανάπτυξη από τα υστεροαρχαϊκά και κλασικά χρόνια (αρχές 5^ου - 4^οςαι. π.Χ., ενώ και ο 6^ος αιώνας π.Χ. αντιπροσωπεύεται με κεραμεική). 

Τα ευρήματα αυτά τεκμηριώνουν την άποψη ότι υπήρχαν ακμαίες και οργανωμένες πόλεις στην αρχαία Δυτική Μακεδονία πολύ πριν από την ενοποίηση του μακεδονικού ελληνισμού από τον Φίλιππο Β' (359-336 π.Χ.). 

Εξάλλου, κατά τη ρωμαϊκή εποχή, η Αιανή φαίνεται πως ήταν διοικητικό κέντρο της Ελιμιώτιδας (έδρα του «κοινού των Ελιμιωτών»). Επίσης, αν κρίνει κανείς από την ύπαρξη αρκετών ιερών (όπως του Δία Υψίστου, της Αρτέμιδος, του Πλούτωνα, του Ερμή, της 'Ισιδας κ.ά.) τόσο μέσα στο αστικό κέντρο όσο και έξω από αυτό, σύμφωνα με αρχαιολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες, η πόλη αποτελούσε επιπλέον σπουδαίο θρησκευτικό κέντρο της περιοχής. 

Ωστόσο, στα υστερορωμαϊκά χρόνια - πιθανώς λόγω των βαρβαρικών επιδρομών και καταστροφών - η Αιανή μεταβάλλεται σε απλή κώμη. Η οικιστική αυτή υποβάθμισή της ήταν οριστική, γιατί επί Ρωμαίου αυτοκράτορα Διοκλητιανού ιδρύεται ένα νέο αστικό κέντρο, η Καισάρεια, σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από την Αιανή. 

Αρχαιολογικός χώρος 

Στην κορυφή του λόφου της Μεγάλης Ράχης, σώζεται από την αρχαία Αιανή οικοδόμημα με δεξαμενή, απομεινάρια μιας στοάς, που πιθανολογείται ότι ήταν διώροφη, κατασκευασμένη από πέτρινους λίθους με δωρική κιονοστοιχία στο ισόγειο και ιωνική στον επάνω όροφο. 

Κάτω από την αρχαία στοά βρέθηκαν θεμέλια κατοικιών του 4ου αιώνα π.Χ.  αλλά και ιδιωτικές κατοικίες με αυλές, μαγειρεία και αποθήκες. 

Σημαντικά ευρήματα αποκαλύφθηκαν επίσης στη σημαντική νεκρόπολη της Αιανής, όπως βασιλικοί τάφοι του 5ου και 6ου αιώνα π.Χ., εντυπωσιακά ταφικά μνημεία σκαλισμένα σε ντόπιο μάρμαρο και πέτρα, τα οποία μαρτυρούν το υψηλό οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο της αρχαίας πόλης.

Ειδικότερα, στη θέση Λειβάδια, στα βορειοανατολικά του οικισμού, αποκαλύφθηκαν δώδεκα μεγάλοι κτιστοί θαλαμωτοί τάφοι και μεγάλος αριθμός κιβωτιόσχημων ή απλών λακκοειδών τάφων.

Κάποιοι από τους τάφους έφεραν επιτύμβιες στήλες και άλλοι ορίζονταν από ταφικούς περιβόλους, ενώ στον χώρο ήταν τοποθετημένα και αγάλματα (βρέθηκε κεφαλή κούρου, λιοντάρι και άλλα αρχαία αντικείμενα).

Οι νεκροί ήταν κτερισμένοι με πήλινα και μεταλλικά αγγεία, κοσμήματα, πήλινα ειδώλια, όπλα, στλεγγίδες (αντικείμενα υγιεινής), αμαξάκια, πήλινα άλογα καθώς και διάφορα άλλα αντικείμενα. 

Στην περιοχή της νεκρόπολης αποκαλύφθηκε επίσης αποθέτης που περιείχε μεγάλο αριθμό αγγείων της Ύστερης Εποχής Χαλκού (1600-1100 π.Χ.). Η αρχαία Αιανή υπήρξε σημαντικό κέντρο παραγωγής τέτοιων αγγείων.

Αρχαιολογικό Μουσείο 

Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αιανής διαθέτει ανεκτίμητα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν στην αρχαία πόλη Αιανή. Βρίσκεται σε ένα μεγάλο σύγχρονο κτίριο, που χτίστηκε το 1992-2002, σε απόσταση περίπου 2 χλμ βορειοανατολικά του σύγχρονου χωριού. Το μουσείο περιλαμβάνει έξι αίθουσες για μόνιμη έκθεση ευρημάτων και μία για περιοδικές εκθέσεις.

Οι υπεύθυνοι του μουσείου έχουν οργανώσει εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά και αλλοδαπούς φοιτητές σε διάφορες θεματικές ενότητες, ενώ έχουν δημιουργήσει πέντε ταινίες για την προβολή του αρχαιολογικού πλούτου. 

Παράλληλα, το μουσείο παρέθεσε γεύματα αρχαίας διατροφής, πραγματοποίησε ιππικές πορείες σε ίχνη αρχαίων διαδρομών, που έχουν συνδεθεί με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, ενώ διοργάνωσε και αγώνα δρόμου υπό τον τίτλο «ο Δρόμος του Απολλοδώρου» (αρχαίου δρομέα από την Αιανή), σε συνεργασία με το Δήμο Αιανής. 

Ένα σπουδαίο εύρημα της Αιανής 

Το ανάγλυφο του θεού Πλούτωνα αποτελεί σπουδαίο αρχαιολογικό εύρημα της περιοχής. Είναι λευκή μαρμάρινη στήλη, στην οποία εικονίζεται μικρός ναός σε πρόσοψη τριγωνική, ενώ συμπληρώνεται με χοντροκομμένο ανάγλυφο. 

Παρουσιάζει τον θεό Πλούτωνα ιστάμενο όρθιο και συνοδευόμενο από τον σκύλο Κέρβερο. Από το κεφάλι διακρίνονται μόνο τα άκρα της τριχωτής κόμης και του πυκνού γενιού, ενώ το υπόλοιπο του κεφαλιού είναι ακρωτηριασμένο. 

Ο αριστερός βραχίονας είναι περιτυλιγμένος σε μανδύα ενώ ο δεξιός βραχίονας είναι τελείως αλλοιωμένος και δεν διακρίνεται. Η στήλη φέρει ελληνική επιγραφή που αναφέρει τον Πλούτωνα, καθώς και τον πιστό επισκέπτη του ναού Τίτο Φλαύιο Λέωνα, ο οποίος ανέθεσε το ανάγλυφο εξ ιδίων προς τιμή του Πλούτωνα. 

Το ανάγλυφο αναφέρει την πόλη Αιανή γραμμένη με Ε σε ορθογραφία κοινή της Ρωμαϊκής εποχής.

Βυζαντινά μνημεία 

Πέραν της αρχαίας Αιανής στην περιοχή υπάρχει ναός της Παναγίας που χρονολογείται στην εποχή των Κομνηνών, τρεις μικρές εκκλησίες με τοιχογραφίες του 1552 και η βασιλική του Αγίου Δημητρίου στα τέλη του 11ου αιώνα. 

Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Αιανή οικοδομήθηκε στη βυζαντινή εποχή, αλλά δέχθηκε διαδοχικές επεμβάσεις και μετασκευές στο πέρασμα των αιώνων. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, τουλάχιστον κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο, από το 16ο αιώνα και εξής, αποτελούσε καθολικό μονής. 
Η αρχική φάση του ναού τοποθετείται από τον πρώτο μελετητή, Στ. Πελεκανίδη, στην εποχή των Κομνηνών, δηλαδή στο τέλος του 11ου με αρχές του 12ου αιώνα, λόγω της τοιχοποιίας του, της διαμόρφωσης των όψεών του, που ανάγεται σε κωνσταντινουπολίτικα πρότυπα, και του γλυπτού διακόσμου του. 

Στο ναό πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες εργασίες υποστύλωσης κατά τα έτη 1995-2000, λόγω των φθορών που προκλήθηκαν από τον μεγάλο σεισμό του 1995. Έγιναν, επίσης, στερεωτικές εργασίες και διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. 

Πηγές 

http://www.religiousgreece.gr/

Μαργαρίτη Δήμτσα, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις: Ήτοι πνευματική και αρχαιολογική παράστασις της Μακεδονίας εν συλλογή 1409 ελληνικών και 189 λατινικών επιγραφών και εν απεικονίσει των σπουδαιοτέρων καλλιτεχνικών μνημείων, Αθήνα, 1896 

http://odysseus.culture.gr/

https://cityofkozani.gov.gr/

https://www.gtp.gr/