Ποιο κάστρο που κτίστηκε από τον Φίλιππο Β', πατέρα του Μ. Αλεξάνδρου, σώζεται στις μέρες μας;

Σπουδαίος αρχαιολογικός χώρος της Θράκης και του νομού Ξάνθης, αλλά άγνωστος στους περισσότερους, είναι το κάστρο της Καλύβας, οχυρωματικό έργο του βασιλιά των Μακεδόνων, Φιλίππου Β΄, πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το αρχαίο φρούριο δεσπόζει στον ορεινό όγκο της Ροδόπης και την κοιλάδα του ποταμού Νέστου, ενώ έχει αποκαλυφθεί από την αρχαιολογική σκαπάνη σχεδόν σε όλη την έκτασή του.

Του Ανδρέα Π. Αναγνωστόπουλου

Τοποθεσία του κάστρου

Το κάστρο Καλύβας κτίστηκε από τον Φίλιππο Β΄, βασιλιά της Μακεδονίας, γύρω στο 340 π.Χ. και βρίσκεται σε υψόμετρο 627 μέτρων, 4 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του εγκαταλειμμένου χωριού Καλύβα (Δήμος Σταυρούπολης, βορειοδυτικά της Ξάνθης). Το φρούριο κατασκευάστηκε στην τοποθεσία-ύψωμα Καλές και επειδή έχει οπτική επαφή στα στενά του ποταμού Νέστου, όπως και στα υπόλοιπα φρούρια της ευρύτερης περιοχής, είχε μεγάλη στρατηγική σημασία.

Ο αρχαιολόγος Δ. Τριαντάφυλλος ανακάλυψε το εντυπωσιακό φρούριο το 1973, κατά τη διάρκεια περιοδείας στην ορεινή Ροδόπη για εντοπισμό αρχαιοτήτων. Ανασκάφτηκε από τον ίδιο τα χρόνια 1975-1992. Ακολούθησαν εργασίες διαμόρφωσης (1993-1998), περίφραξης κτλ. που ολοκληρώθηκαν με πρόγραμμα αξιοποίησης του χώρου, το 2002.

Το κάστρο οικοδομήθηκε από τον Φίλιππο B΄ μετά την διάλυση του κράτους των Οδρυσσών, μέσα στο πλαίσιο ενός ευρύτερου οχυρωματικού έργου για τη θωράκιση των κτήσεων του στην περιοχή. Λόγω της στρατηγικής του σημασίας, το κάστρο χρησιμοποιήθηκε διαδοχικά από τον Φίλιππο Ε΄, τον Περσέα, τους Ρωμαίους, τους Θράκες και τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ιουστινιανό.

Πρώτη οικοδομική φάση

Ο οχυρωματικός περίβολος του κάστρου έχει σχήμα ακανόνιστου τραπεζιού με περίμετρο 245 μέτρων, ενώ σε ορισμένα σημεία υψώνεται έως 3,5 μέτρα. Η οχύρωση ενισχύεται με τέσσερις στρογγυλούς και δύο τετράπλευρους πύργους, που ανήκουν σε διαφορετικές οικοδομικές φάσεις, όπως και τα τμήματα του περιβόλου.

Το φρούριο διαθέτει 5 πύλες, ενώ σημαντικό μνημείο θεωρείται μια δεξαμενή νερού, σε σχήμα μελισσοκάλαθου, στο εσωτερικό του κάστρου. Η εν λόγω υδατοδεξαμενή έχει βάθος 12 μέτρα και διάμετρο 8 μέτρα, ενώ είναι χτισμένη με γωνιόλιθους.

Παράλληλα, η λιθοδομή εσωτερικά σκεπάζεται με ισχυρό υδραυλικό κονίαμα. Πρόκειται για εξαίρετο έργο της αρχαίας μηχανικής και υδραυλικής, και προκαλεί θαυμασμό για τον τρόπο κατασκευής του.

Όλα αυτά τα ευρήματα ανήκουν στην πρώτη φάση οικοδόμησης του φρουρίου, δηλαδή χρονολογούνται στον 4ο αιώνα π.Χ.

Μεταγενέστερες οικοδομικές φάσεις 

Η δεύτερη οικοδομική φάση του κάστρου περιλαμβάνει δύο πύργους και τμήματα του περιβόλου, είναι προχειρότερη και ανάγεται στον 2ο αιώνα μ.Χ., ενώ η τρίτη και τελευταία οικοδομική φάση που περιλαμβάνει ορισμένες πρόχειρες κατασκευές στη βορειοανατολική πύλη του περιβόλου. Οι οικοδομήσεις αυτές χρονολογούνται στην εποχή του Ιουστινιανού (πρώτο μισό 6ου αιώνα μ.Χ.). Οι νεότερες οικοδομικές φάσεις περιλαμβάνουν τμήματα πάνω ή δίπλα στα παλαιότερα, που είναι κτισμένα πρόχειρα με το παλαιό οικοδομικό υλικό, με ακανόνιστες πέτρες και με ασβέστη.

Ανάγλυφο του Πριάπου

Στην εξωτερική πύλη βρέθηκε ανάγλυφο του θεού Πριάπου και ανάγεται χρονικά στον 2ο αιώνα π.Χ.. Ο Πρίαπος θεωρείτο θεότητα της ευφορίας και προστασίας των αμπελιών και των κήπων, καθώς και προστάτης του φρουρίου. Επίσης του αποδιδόταν η δύναμη να αποκρούει το «κακό μάτι».

Οι μαγικές αυτές ιδιότητες μπορούν ίσως να ερμηνεύσουν την παρουσία του θεού ως προστάτη του φρουρίου. Το ανάγλυφο του Πριάπου ανάγεται στον 2ο αιώνα π.Χ., έχει ύψος 49 εκατοστά και απεικονίζει τον Πρίαπο όρθιο, γέροντα, γενειοφόρο μπροστά στον βωμό. Στο αριστερό χέρι κρατά κέρας και στο υψωμένο δεξί χέρι ένα ομοίωμα πιθανώς ανδρικού γεννητικού μορίου. Ο ανασηκωμένος χιτώνας του θεού αποκαλύπτει το υπερφυσικό γεννητικό του μόριο, ενώ στα πόδια του φαίνεται να φορά ψηλά υποδήματα.

Από την εξωτερική πύλη διακρίνεται το μεγάλο κατώφλι και τμήματα των παραστάδων. Η εξωτερική πύλη οδηγούσε σε μια εσωτερική αυλή, όπου υπήρχαν οι εσωτερικές δίδυμες πύλες και ο τοίχος με την λατρευτική κόγχη.

Πηγές:

Αρχαιολογικός οδηγός, (1999). Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης.

Αρχαιολογικός Χάρτης Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης, Έκδοση Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης,.

Ελλάς-Ανατολική Μακεδονία-Θράκη, (1992). Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης.

Θράκη, Το σταυροδρόμι των Ελλήνων, (2000). Εκδόσεις Αδάμ.

Κοντογιαννίδης Τ. (1997). Τα Νεστοχώρια της Ξάνθης. Η ιστορία και ο πολιτισμός τους, Εκδόσεις Ρήσος.

Κούκος Μ. (1991). Στα βήματα του Ορφέα, Οδοιπορικό της Θράκης.

Ξάνθη, Τουριστικός οδηγός του Νομού, (2002). Έκδοση Νομαρχίας Ξάνθης.