Το Μουσείο της Σωτηρίας: Ένα μουσείο που μπορεί να μας διδάξει τη διαχείριση μιας πανδημίας

Το ΓΝΝΘΑ «Η Σωτηρία», το κατεξοχήν νοσηλευτικό ίδρυμα αντιμετώπισης πνευμονολογικών νοσημάτων, ιδρύθηκε αρχικά ως Σανατόριο για τους φυματικούς ασθενείς. Τώρα βρίσκεται ξανά στο επίκεντρο, αυτή τη φορά ως νοσοκομείο αναφοράς, για την αντιμετώπιση του covid-19. Στους κόλπους του φιλοξενείται εδώ και 15 περίπου χρόνια, το Μουσείο της Σωτηρίας, το οποίο έχει ως κύριο στόχο την εξιστόρηση του αντιφυματικού αγώνα, αποκτά όμως στις μέρες μας νέο νόημα: αντλώντας στοιχεία από την εμπειρία του παρελθόντος που έχει συγκεντρωθεί και τεκμηριωθεί στο Μουσείο, μπορεί να μας διδάξει πώς να αντιμετωπίσουμε μια πανδημία.

Στο γύρισμα και μέχρι τα μισά περίπου του περασμένου αιώνα απαγορευόταν το «πτύειν», σήμερα οι ειδικοί συνιστούν φυσικές αποστάσεις, να μη βήχουμε ή να φτερνιζόμαστε κοντά σε άλλους. Οι ιστορικοί παραλληλισμοί του τότε και του σήμερα θα μπορούσαν να είναι διδακτικοί. Συνεπώς, η αφήγηση του Μουσείου της Σωτηρίας μπορεί να λειτουργήσει εκπαιδευτικά για τον πληθυσμό.  

Μουσείο Σωτηρία: Χρωματική αποκατάσταση πρόσοψης ©Ιφιγένεια Δημητρίου

Το Μουσείο, ενταγμένο από το 2018 σε πρόγραμμα ΕΣΠΑ, παραμένει προσωρινά κλειστό για το κοινό μέχρι να ολοκληρωθούν οι απαιτούμενες κτηριακές εργασίες και η υλοποίηση της Μουσειολογικής & Μουσειογραφικής Μελέτης. Η επαναλειτουργία του θα είναι μείζονος σημασίας καθώς το εν λόγω μουσείο πλέον καλείται να αναλάβει ένα νέο «καθήκον».

 

Μουσείο Σωτηρία: Φωτορεαλιστική απεικόνιση εκεθσιακού χώρου © Ιφιγένεια Δημητρίου

Σύμφωνα με την επιμελήτρια της έκθεσης, αρχαιολόγο-μουσειολόγο, Ασημίνα Γρηγορίου «αρχικός στόχος του Μουσείου είναι να παρουσιάσει τον αντιφυματικό αγώνα στην Ελλάδα και μέσα από τα αντικείμενα, τους ανθρώπους και τα γεγονότα. Τελικός του προορισμός είναι να ενταχθεί στην υπηρεσία της κοινωνίας. Το μουσείο μπορεί να αναφέρεται στη φυματίωση, αλλά εμπεριέχει ένα ευρύτερο μήνυμα για το πως μπορεί να αντιμετωπιστεί μία πανδημία. Μας μαθαίνει ότι οι πανδημίες δεν ανήκουν αποκλειστικά στο παρελθόν και ότι οι άνθρωποι μπορούν ανά πάσα στιγμή να βρεθούν αντιμέτωποι με μία κρίση τέτοιου είδους.

Μουσείο Σωτηρία: Φωτορεαλιστική απεικόνιση εκθεσιακού χώρου ©Ιφιγένεια Δημητρίου

Η σύγκριση με τον covid-19 είναι μάλιστα αναπόφευκτη, αφού οι δύο αυτές ασθένειες πλήττουν το αναπνευστικό σύστημα και έχουν ανάλογα συμπτώματα. Μέσα από την έκθεση του Μουσείου «Σωτηρία» θα μπορεί εύκολα να διαπιστώσει κανείς ότι με τον ίδιο τρόπο που θα έπρεπε να προφυλαχτούμε από την φυματίωση πρέπει να προφυλαχθούμε και από τον covid-19: αποφεύγοντας τον συνωστισμό, τηρώντας του κανόνες υγιεινής, δείχνοντας εμπιστοσύνη στην ιατρική επιστήμη, κ.ά..

Το Μουσείο μπορεί επομένως, να αποτελέσει την ίδια στιγμή ένα χρήσιμο διδακτικό, επιστημονικό και δημόσιο εργαλείο εκπαιδεύοντας τον πληθυσμό για το τι πρέπει να κάνει εν καιρώ πανδημίας αλλά και να τον παρηγορήσει εξαλείφοντας τα συναισθήματα πανικού που δημιουργούνται φυσιολογικά από τέτοιες καταστάσεις, σύμφωνα με την μουσειολόγο.

Σε μια εποχή που βομβαρδιζόμαστε από τα fake news, τα οποία μεταδίδονται ίσως ακόμη πιο γρήγορα και από τους ίδιους τους ιούς, τα μουσεία μπορούν να υπηρετήσουν την ανάγκη της ορθής πληροφόρησης με γλώσσα κατάλληλη, προκειμένου κάθε επισκέπτης να κατανοήσει το τι του συμβαίνει αλλά και να έχει πιο ψύχραιμη αντιμετώπιση, όπως διευκρινίζει η μουσειολόγος. Είναι σημαντική η γλώσσα της επικοινωνίας, η οποία χωρίς να περιορίζεται αποκλειστικά σε επιστημονικούς όρους, βοηθά στο να γίνονται τα μηνύματα αντιληπτά στον μέσο επισκέπτη και να επιτυγχάνεται η καθολική πρόσβαση στη γνώση. Επιπλέον, σε μία τρέχουσα κατάσταση σαν αυτή, ο όρος μουσείο αποκτά άλλη έννοια, αφού δεν μιλά μόνο για το παρελθόν αλλά αντιμετωπίζει κατάματα το παρόν.

 

Ασφάλεια

Ποιος όμως εν καιρώ πανδημίας θα επισκεφτεί ένα Μουσείο, το οποίο βρίσκεται μέσα σε ένα νοσοκομείο; Το θετικό είναι το Νοσοκομείο Σωτηρία απλώνεται σε μία τεράστια έκταση με εντυπωσιακή βλάστηση, με κάθε κτίριο να είναι αυτόνομο, οπότε ο επισκέπτης του μουσείου δεν χρειάζεται να διασχίσει ή να πλησιάσει κτήρια νοσηλείας ή έστω κτήρια διοίκησης. Το μουσείο ειδικά είναι πολύ απομακρυσμένο από τις κλινικές του Νοσοκομείου. Σύμφωνα με την κ. Γρηγορίου, η επίσκεψη στο μουσείο θα μπορούσε να προσλάβει και έναν χαρακτήρα role play, αφού η εξ ορισμού υποχρεωτική τήρηση των μέτρων προστασίας, μπορεί να λειτουργήσει εκπαιδευτικά ως προς την σωστή χρήση τους μέσα σε ένα περιβάλλον διαμορφωμένο για τον σκοπό αυτό.

Οι πρακτικές αυτές έχουν επιφέρει πολύ θεαματικά αποτελέσματα και στο παρελθόν, κυρίως σε Μουσεία της Αμερικής ως αποτέλεσμα συνεργασίας κρατικών και επιστημονικών φορέων, ήδη από τις αρχές του 20ού αι. μέχρι και πρόσφατα. Σύμφωνα με τα στοιχεία, ακόμα και μεσούσης μίας πανδημίας, το κοινό συνέρρεε μαζικά σε σχετικές εκθέσεις, προκειμένου να ενημερωθεί από μία αντικειμενικά αξιόπιστη πηγή για το τι του συμβαίνει και πώς να το αντιμετωπίσει.

Συμπερασματικά, το μουσείο της Σωτηρίας δεν ανήκει στο παρελθόν, αλλά αφορά αυτό που μας συμβαίνει τώρα. Μέσα από μια ιστορική θεώρηση των πανδημιών μπορούμε να αντλήσουμε δύναμη.

 

Το Αρχείο «Σωτηρία» 

Η Συλλογή του Μουσείου περιλαμβάνει και ένα πλούσιο ανθρωπολογικό υλικό, μάρτυρα των βιωμάτων των φυματικών ασθενών που βρίσκονταν στη Σωτηρία. Πριν πέντε περίπου χρόνια, εργάτες που εκτελούσαν εργασίες σε ένα κτίριο του νοσοκομείου, ρίχνοντας ένα τοίχο βρέθηκαν μπροστά σε βαλίτσες με προσωπικά αντικείμενα αλλά και αλληλογραφία φυματικών ασθενών, οι οποίοι κατέληξαν στο Σωτηρία, από το 1940 μέχρι και τα τέλη του 1970, και δεν αναζητήθηκαν ποτέ από τους συγγενείς τους.

Προσωπικά δέματα ασθενών © Ασημίνα Γρηγορίου 

 «Αποκαλύφθηκαν εκατοντάδες δέματα από γράμματα στα οποία αναγράφονταν τα στοιχεία των ασθενών» σημειώνει η κ. Γρηγορίου. Οι εργάτες, μη γνωρίζοντας την αξία τους, τα μετέφεραν σε κάποιο κάδο. Κάποιοι άνθρωποι του νοσοκομείου που είδαν την εικόνα ειδοποίησαν τους ανθρώπους του μουσείου, αλλά δυστυχώς μέχρι να γίνει η μεταφορά των ευρημάτων στο κτίριο μεσολάβησε μια μπόρα που κατέστρεψε ένα σημαντικό μέρος αυτών.

Αρχείο Σωτηρία: Ενδεικτικό περιεχόμενο δεμάτων © Άντια Αδαμοπούλου

«Διασώθηκε παρ' όλα αυτά ένα πολύ μεγάλο τμήμα από γράμματα, προσωπικά αντικείμενα, είδη ρουχισμού, φωτογραφίες και πολλά άλλα σημαντικά και πολύ συγκινητικά τεκμήρια. Το σύνολό τους ονομάστηκε Αρχείο Σωτηρία» εξηγεί η μουσειολόγος.

Αρχείο Σωτηρία: Φωτογραφίες ασθενών στους χώρους του Σωτηρία © Ασημίνα Γρηγορίου

Το 2018, με δωρεά του Ιδρύματος Ευγενίδου, ενισχύθηκε σημαντικά η προσπάθεια για την διάσωση και διατήρηση του αρχείου. Η μουσειολόγος μαζί με την κ. Άντια Αδαμοπούλου, συντηρήτρια χαρτιού και φωτογραφίας, ασχολήθηκαν με την καταγραφή, τεκμηρίωση και ορθή διαφύλαξη του υλικού, καθώς «μέσα σε τρεις μήνες καταμετρήθηκαν τα τεκμήρια, συσκευάστηκαν με ενδεδειγμένα υλικά και σε κάποια έγιναν σωστικές επεμβάσεις συντήρησης» περιγράφει η κ. Γρηγορίου. Ταυτόχρονα, πραγματοποιήθηκε καταγραφή και ταξινόμηση των αντικειμένων/τεκμηρίων, τα οποία, σκορπισμένα αρχικά, συνδέθηκαν στον δυνατό βαθμό με τον αρχικό τους κάτοχο. Έχοντας καταρτίσει κατάλογο με τα ονόματα των ασθενών, στόχος είναι σε δεύτερο χρόνο να συνδεθούν όλα με τους ιδιοκτήτες τους, ώστε να καταρτιστούν πλήρη ονομαστικά αυτοτελή αρχεία και να υπάρξει όσο μας επιτρέπεται λιγότερο σκόρπιο υλικό. 

Αρχείο Σωτηρία: Οι βαλίτσες της Σωτηρίας  © Άντια Αδαμοπούλου

Μετά την ολοκλήρωση της δωρεάς το αρχείο παραμένει σε κούτες υπό συνθήκες συντήρησης, αλλά χρειάζονται πόροι για να συνεχιστεί το έργο, όπως διασαφηνίζει η κ. Γρηγορίου.

Αξίζει να σημειωθεί ότι μέσα από το αρχείο μπορούμε να έχουμε μια εικόνα για την αίσθηση του εγκλεισμού των ασθενών που διέμεναν στο νοσοκομείο για μήνες ή και χρόνια. «Η κύρια τους επαφή με τον έξω κόσμο ήταν η αλληλογραφία με τους συγγενείς τους. Αυτό θυμίζει λίγο ή πολύ και το σήμερα, αφού ένας ασθενής με covid-19 μπορεί να είναι για μεγάλο διάστημα μέσα στο νοσοκομείο διατηρώντας μόνο μία ελάχιστη επαφή με τους δικούς του ανθρώπους».

Μουσειολογική & Μουσειογραφική Μελέτη Μουσείου Σωτηρία: Ασημίνα Γρηγορίου & Ιφιγένεια Δημητρίου

Προμελέτη καταγραφής, τεκμηρίωσης και συντήρησης του Αρχείου Σωτηρία: Ασημίνα Γρηγορίου & Άντια Αδαμοπούλου

Διαβάστε περισσότερα για την ιστορία του Νοσοκομείου Σωτηρία: http://cultureloversgr.blogspot.com/2020/04/blog-post_12.html (Νοσοκομείο «Σωτηρία», το σανατόριο των Αθηνών! Η Ιστορία, ο κτιριακός πολιτισμός και το μουσείο!)