Δευτέρα 23 Ιουνίου 2014

Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ, ΟΙ ΦΩΤΙΕΣ ΚΑΙ Ο ΚΛΗΔΟΝΑΣ


Της Μαριέττας Κοντογιάννη

Στις 24 Ιουνίου είναι το γενέθλιο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και σε πολλές περιοχές της Ελλάδας οι τοπικοί πολιτιστικοί, μορφωτικοί και λαογραφικοί σύλλογοι τιμούν τη μνήμη του, όπως συνηθίζεται, την παραμονή της γιορτής, μετά τη θεία λειτουργία,  με έθιμα που οι ρίζες τους χάνονται στα βάθη του χρόνου και έχουν συμβολικό χαρακτήρα: Όπως το έθιμο με τις φωτιές που ανάβουν στις γειτονιές και οι νέοι και οι νέες-κυρίως- πηδούν πάνω από τις φλόγες. Αλλά και το έθιμο με τις μαντείες από τις οποίες ξεχωρίζει αυτή του Κλήδονα. Αν και συχνά παρατηρείται το φαινόμενο οι εκδηλώσεις για τη γιορτή του αγαπημένου φίλου και μαθητή του Χριστού να γίνονται και νωρίτερα στις 21 του μήνα ή και αργότερα στις 26 ή στις 27, συνήθως όταν η γιορτή πέφτει μέσα στην εβδομάδα. 
Ας γνωρίσουμε όμως τα έθιμα:




Οι διήμεροι εορτασμοί για τη γέννηση του Αγίου Ιωάννη συνδέονται με ορισμένα αρχαία έθιμα που ανάγονται στο θερινό ηλιοτρόπιο. Γι’ αυτό και σε πολλά μέρη η γιορτή λέγεται «Τ’ Αϊ Γιαννιού του Λιοτροπιού». Ένα τέτοιο έθιμο είναι αυτό της Φωτιάς ή Φανού ή Φωτάρας ή Λαμπάδας -εξ ου και ο Αϊ Γιάννης ο Φανιστής ή Φωταράς, ο Λαμπαδάρης ή Λαμπαδιάρης. 
Το βράδυ της παραμονής της εορτής, ανάβουν μεγάλες φωτιές  στις γειτονιές και οι συμμετέχοντες πηδούν πάνω από τις φλόγες τρεις φορές «με σκοπό να καθαρθούν από τη δύναμη της φωτιάς και να μπουν καθαροί και ακμαίοι στη νέα περίοδο του χρόνου», αλλά και για να έχουν υγεία και δύναμη. «Γιατί η φωτιά είναι και κατά τη λαϊκή πίστη δύναμη» (Γ.Α.Μέγας) *  







Στις καθαρτήριες αυτές φωτιές καίνε τα ξερά στεφάνια της Πρωτομαγιάς, κούτσουρα και χόρτα. Στο παρελθόν καίγανε και τα παλιά σκιάχτρα και την παλιά ρίγανη που θεωρούνταν το αγαπημένο φυτό του Άγίου- εξ ου και ο Αϊ Γιάννης ο Ριγανάς- πράξη που συμβόλιζε την αρχή της εποχής για τη συλλογή της φρέσκιας ρίγανης. Στις μέρες μας όμως που η ρίγανη υπάρχει πλέον σε αφθονία όλο τον χρόνο, η πράξη αυτή συμβολίζει την ευχή των ανθρώπων να απαλλαγούν από κάθε κακό.
Ωστόσο, «για τις φωτιές του Αϊ Γιαννιού έχει εκφραστεί και η άποψη ότι θέλουν να ενισχύσουν το ζωογόνο ηλιακό φως, που στις τροπές του ταλαντεύεται επικίνδυνα, όπως η λαϊκή δοξασία
θέλει». (Γ.Ν.Αικατερινίδης) **






Ένα άλλο πανάρχαιο έθιμο χαρακτηριστικό της γιορτής είναι οι μαντείες αφού σε μια τόσο σημαντική καμπή του χρόνου φυσικό είναι να θέλουν οι άνθρωποι να δουν το μέλλον. Ο λαός μάλιστα πιστεύει ότι ο Αϊ Γιάννης φέρνει τύχες και φανερώνει το ριζικό, την τύχη του κάθε ανθρώπου, μέσα από διάφορες μαντικές διαδικασίες, γι’ αυτό ονομάζεται και Ριζικάρης. Η πιο διαδεδομένη μαντική διαδικασία είναι ο «κλήδονας» απ’ όπου προκύπτει και η ονομασία ο Άϊ Γιάννης ο Κλήδονας.
Στην αρχαιότητα «Κληδών» ή «κληδόνα» ονομαζόταν κάποιος ήχος ή πράξη ή λέξη τυχαία και ασυνάρτητη που ακούγονταν κατά τη διάρκεια μαντικής τελετής, στα οποία απέδιδαν προφητική σημασία κι έτσι προέβλεπαν τα μελλούμενα. Ουσιαστικά δηλαδή σημαίνει το άγγελμα, την είδηση.
Πλέον ο «κλήδονας» είναι καθαρή «κληρομαντεία» στη διάρκεια της οποίας πίστευαν παλαιότερα ότι αποκαλύπτονταν στις άγαμες κοπέλες η ταυτότητα του μελλοντικού τους συζύγου. (Γ.Ν.Αικατερινίδης) ** 




Απαραίτητη προϋπόθεση για τη τέλεσή της ήταν και παραμένει το «αμίλητο νερό», το οποίο ονομάστηκε έτσι αφού κατά τη μεταφορά του από τη δημόσια βρύση απαγορεύονταν οι ομιλίες.  Σύμφωνα με το έθιμο, τα παλιά χρόνια, μια πρωτότοκη ανύπανδρη κοπέλα τυχερή, δηλαδή ζούσαν και οι δύο γονείς της, γέμιζε αμίλητη ένα κανάτι με νερό από μια πηγή. Στη συνέχεια μαζί με άλλες ανύπανδρες κοπέλες, έριχναν μέσα στο κανάτι η καθεμία ένα κόσμημα, «το ριζικάρι», σκέπαζαν το κανάτι με ένα κόκκινο μαντήλι, το κλείδωναν συμβολικά με μια κλειδαριά λέγοντας : «Κλειδώνουμε τον κλήδονα με τ’ Αϊ Γιαννιού τη χάρη κι όποια έχει καλό ριζικό να πάρ’ το παλικάρι» και το άφηναν όλη νύχτα στο ύπαιθρο για να το δουν τα άστρα. (Γι αυτό και ο απλός λαός πιστεύει ότι ο κλήδονας συνδέεται με το ρήμα «κλειδώνω» κατά παρετυμολογία). Την επομένη η κοπέλα που το ριζικάρι της θα έβγαινε πρώτο από την κανάτα (κλήρος), θα ήταν και η τυχερή που θα παντρευόταν πρώτη. Σήμερα γίνεται σε διάφορους τόπους σε όλη την Ελλάδα φολκλοριστική αναπαράσταση της χαριτωμένης αυτής τελετής των κοριτσιών από τα μέλη πολιτιστικών συλλόγων.

Μερικοί από αυτούς ενδεικτικά είναι :
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
-Περιφερειακή Ενότητα Ημαθίας- Δήμος Βέροιας (Κομνήνιο)
Το έθιμο αναβιώνει από τα μέλη του ποντιακού πολιτιστικού συλλόγου «Εύξεινος Λέσχη Βέροιας», ενώ την εμφάνισή τους στη γιορτή κάνουν και οι «Μωμόγεροι».
  Περιφερειακή Ενότητα Χαλκιδικής -Δήμος Προποντίδας (Νέα Καλλικράτεια)
Τη διοργάνωση αναλαμβάνουν τα μέλη του Πολιτιστικού Μορφωτικού Λαογραφικού Συλλόγου Νέας Καλλικράτειας.

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
-Περιφερειακή Ενότητα Κοζάνης- Δήμος Εορδαίας (Πτολεμαϊδα)
Το έθιμο αναβιώνει από τα μέλη του πολιτιστικού συλλόγου «Θρακική Εστία Εορδαίας» και στη διάρκεια των τετραήμερων εκδηλώσεων γίνεται και αναπαράσταση του παραδοσιακού Θρακιώτικου Γάμου. 

-Περιφερειακή Ενότητα Γρεβενών-Δήμος Γρεβενών (Σαμαρίνα)

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 
-Περιφερειακή Ενότητα Αργολίδας-Δήμος Ερμιονίδας (Ερμιόνη)

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ (ΚΥΚΛΑΔΕΣ)
-Περιφερειακή Ενότητα Πάρου-Δήμος Πάρου (Αλυκή, Πρόδρομος)
Το έθιμο τελείται και στη γειτονική Αντίπαρο μέσα στο Μεσαιωνικό Κάστρο.

-Περιφερειακή Ενότητα Σύρου-Δήμος Σύρου/Ερμούπολης (Σύρος-Παραλία Αξολίμνου)
Το έθιμο διοργανώνει ο Εκπολιτιστικός Σύλλογος Μάννα με τη συνεργασία του Λυκείου Ελληνίδων Σύρου

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ
-Περιφερειακή Ενότητα Σάμου- Δήμος Σάμου (Μυτιληνιοί, Μαραθόκαμπος)

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ
-Περιφερειακή Ενότητα Λευκάδας-Δήμος Μεγανησίου (Μεγανήσι-Σπαρτοχώρι περιοχή Αϊ Γιάννη)
Εδώ το έθιμο ονομάζεται «Του Αϊ Γιαννιού Τα Λάμπαρδα»

-Περιφερειακή Ενότητα Κέρκυρας-Δήμος Κέρκυρας (Κυνοπιάστες)
Τα παλιά χρόνια οι κερκυραίοι χωρικοί έκαναν φαναράκι στη γιορτή του ΄Αϊ-Γιάννη του Λαμπατάρη από μια μεγάλη κίτρινη κολοκύθα.

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ
-Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου-Δήμος Ρεθύμνης (Ρέθυμνο)
Η αναπαράσταση του εθίμου γίνεται εδώ από το τοπικό παράρτημα του Λυκείου Ελληνίδων.

-Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου-Δήμος Φαιστού (Ζαρός)/ Δήμος Μαλεβιζίου (Τύλισσος, Κεραμούτσι)/ Δήμος Μαλίων (Μοχός)

-Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου-Δήμος Αγ. Νικολάου (Μίλατος, Λίμνες) /Δήμος Σητείας (Σητεία)

-Περιφερειακή Ενότητα Χανίων-Δήμος Χανίων (Χανιά, Περιβόλια, Τσικαλάρια, Κόκκινο Μετόχι)










Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στο έθιμο του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα όπως αυτό τελείται στο Γλυκονέρι της Κομοτηνής (Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης-Περιφερειακή Ενότητα Ροδόπης) και συγκεκριμένα στον μουσειακό παραδοσιακό σαρακατσάνικο οικισμό του Μορφωτικού Συλλόγου Σαρακατσάνων Θράκης.
Η γιορτή, η οποία διοργανώνεται στη «στάνη» με τα «κονάκια» (καλύβια), σήμα κατατεθέν του αρχέτυπου τρόπου ζωής και του πολιτισμού των Σαρακατσαναίων*, δεν θα μπορούσε να είναι πιο αυθεντική!  Μόνο που εδώ, όπου υπάρχει και εκκλησάκι αφιερωμένο στη γέννηση του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, η εκδήλωση ονομάζεται Καλογιάννεια. 





«Καλο-Γιάννη» έλεγαν οι Σαρακατσάνοι τον Ιωάννη τον Πρόδρομο γιατί βάπτιζε τους Χριστιανούς, με πρώτο τον ίδιο τον Χριστό, και προς τιμή του «Καλογιάννεια» ονόμασαν ένα είδος φυτού-λουλουδιού. Το απόγευμα της 23ης Ιουνίου, μία παντρεμένη γυναίκα που έχει το γενικό πρόσταγμα της γιορτής, λέει στα ανύπαντρα κορίτσια , «Άιντε κορίτσια σύρτε να μάσετε  τα Καλογιάννεια». 




Τα κορίτσια ντυμένα με παραδοσιακές φορεσιές, μαζεύουν, αναπαριστώντας το έθιμο, αυτά τα λουλούδια -τόσα όσα και τα μέλη της οικογενειά τους- τα  δένουν σε ματσάκι με κόκκινη κλωστή μαζί με ένα δαχτυλίδι ή σκουλαρίκι τους και τα βάζουν σε ένα «καβακούλι» (μπακιρένιο σκεύος) το οποίο σκεπάζουν με κόκκινο σταμπωτό μαντήλι. Μία κοπέλα της οποίας ζουν και οι δύο γονείς, τοποθετεί το σκεύος στο κεφάλι της και στη συνέχεια όλες μαζί, πηγαίνουν στη βρύση του τσελιγγάτου σε πομπή, λέγοντας τραγούδια για τον Αϊ Γιάννη. Εκεί η κοπέλα αφού γεμίσει το σκεύος με νερό, το αφήνει κάτω και το κλωτσάει με το πόδι της τρεις φορές για να βραχούν τα ματσάκια. Κατόπιν επιστρέφουν στο κέντρο του τσελιγγάτου και πάλι τραγουδώντας. Φθάνοντας, μία άλλη κοπέλα παίρνει ένα μεγάλο μπακιρένιο ταψί και έχοντας περασμένα στα δάχτυλά της δαχτυλίδια αρχίζει να γυρίζει το ταψί πάνω σε έναν «σοφρά» (στρογγυλό χαμηλό τραπέζι) για περίπου πέντε λεπτά και ύστερα αφήνει το ταψί  «απίστωμα» (ανάποδα). Κατόπιν η κοπέλα με το καβακούλι το τοποθετεί και πάλι στο κεφάλι της, το ξεσκεπάζει και βγάζει από μέσα τυχαία το πρώτο ματσάκι. Φωνάζει «Πιανί΄ςείναι ;» (Ποιανής είναι; ). Το κορίτσι το οποίο αναγνωρίζει το δικό του κόσμημα στο ματσάκι, απαντά «Θκό΄μ» (Δικό μου) και σύμφωνα με την παράδοση θα παντρευτεί μέσα στη  χρονιά και θα έχει καλό γάμο. Ακολουθεί ολονύχτιο γλέντι με χορούς και τραγούδια, χωρίς μουσικά όργανα, μέχρι το πρωί.

ΠΗΓΕΣ:
* Γεώργιος Α. Μέγας «Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας», Εστία, 2007.
** Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης, «1984 Ελληνικό Καλαντάρι, Γιορτές και Έθιμα της Χρονιάς»

ΠΑΡΑΠΟΜΠΗ
***Οι Σαρακατσάνοι ή Σαρακατσαναίοι ήταν αρχικά κτηνοτρόφοι στις περιοχές της Πελλοπονήσου, της Θεσσαλίας, της Ηπείρου, της Μακεδονίας (Κασσανδρινοί) και της Θράκης (Πολίτες) όπου εξακολουθούν να ζουν μέχρι σήμερα. Συγκεκριμένα στη Θράκη οι Σαρακατσάνοι ανέρχονται σε 22.000 περίπου και οι περισσότεροι από αυτούς ζουν στην Περιφερειακή Ενότητα Ροδόπης, αλλά και στη Βουλγαρία και στα Σκόπια. Ως τα μέσα περίπου του 20ου αιώνα ήταν κλειστή οργανωμένη κοινωνική ομάδα τη ζωή και τον πολιτισμό των οποίων μελέτησε και περιέγραψε η σπουδαία λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη. Ανέβαιναν και κατέβαιναν στα βουνά με τα κοπάδια τους, ανάλογα με τις εποχές του χρόνου : στα ορεινά το καλοκαίρι και στα «χειμαδιά» (πεδινά ) το χειμώνα. 



Ο οικισμός στον οποίο διέμεναν αποτελούνταν από στρογγυλά με κωνικό θόλο ή παραλληλόγραμμα καλύβια, τα «κονάκια» και βοηθητικούς χώρους. Οι κατασκευές ήταν απλές και εφήμερες, από φυσικά υλικά, για να εξυπηρετούν τις συνεχείς μετακινήσεις τους. Ένας τέτοιος οικισμός είναι αυτός που δημιουργήθηκε το 1992 από τον Μορφωτικό Σύλλογο Σαρακατσαναίων Θράκης επί της Εθνικής Οδού Κομοτηνής-Ξάνθης, δίπλα στη λίμνη Βιστωνίδα, και αποτελεί υπαίθριο μουσείο. Μολονότι αστικοποιήθηκαν πλέον, οι Σαρακατσάνοι είναι υπερήφανοι για τον πολύ σημαντικό, ιδιότυπο λαϊκό πολιτισμό τους της παράδοσης, ακριβώς όπως και οι Πόντιοι. Και οι δύο αυτοί ελληνικοί πληθυσμοί διακρίνονται για την ισχυρή ιστορική τους μνήμη.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου