culturelovers: Σε ποιό νότιο προάστιο της Αθήνας σώζονται τα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής;

Περνώντας μια μέρα με το αυτοκίνητο μου από την παραλία της Γλυφάδας βρέθηκα μπροστά σε έναν άγνωστο για μένα αρχαιολογικό χώρο, που μου προξένησε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αφού πάρκαρα, πλησίασα στα κάγκελα που προστατεύουν τον χώρο και εντυπωσιάστηκα καθώς μέχρι σήμερα δεν είχα προσέξει τα χνάρια του παρελθόντος. Καθώς παρατηρούσα τα λίθινα απομεινάρια προσπαθούσα να το «χτίσω» ξανά με την φαντασία μου, ταξιδέυοντας στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και στις απαρχές της ένδοξης Ανατολικής Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας.

Του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου

Δίπλα στο παλαιό κέντρο «Αστέρια», μεταξύ της λεωφόρου Ποσειδώνος, της οδού Διαδόχου Παύλου και της ακτής του κολπίσκου όπου βρισκόταν το λιμάνι του αρχαίου οικισμού της Αιξωνής, αντίκρισα τα ερείπια μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής, ενός ναού που χρονολογείται στα τέλη του 5ου μ.Χ. αιώνα!

Σύμφωνα με την παράδοση, στις ακτές της Αιξωνής, πόλης που ανήκε στην Κεκροπίδα φυλή, αποβιβάσθηκε ο Απόστολος Παύλος κατά το ταξίδι του προς την Αθήνα. Η παράδοση αυτή δικαιολογεί την όχι και τόσο συνηθισμένη ανέγερση μιας βασιλικής δίπλα στη θάλασσα.

Πάντως, άλλη εκδοχή θέλει τον Απόστολο Παύλο να αποβιβάστηκε σε ακτή του σημερινού Παλαιού Φαλήρου, σε σημείο όπου έχει τοποθετηθεί πλάκα με τη μορφή του, στο πεζοδρόμιο της λεωφόρου Ποσειδώνος, απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Ξηροτάγαρου.

Οι ανασκαφές

Τα ερείπια της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας στη παραλία Γλυφάδας ανακαλύφθηκαν τυχαία το 1927 κατά την διάρκεια ανασκαφής αρχαίων τάφων από τον N. Κυπαρίσση και ερευνήθηκαν από τον ακαδημαϊκό Αναστάσιο Ορλάνδο. Η βασιλική είναι τρίκλιτη, με ημικυκλική αψίδα και νάρθηκα, ενώ το σχήμα της είναι σχεδόν τετράγωνο (με εξωτερικές διαστάσεις 17,50 x 15,75 μέτρα). Το σχήμα αυτό είναι σπάνιο για τον ελλαδικό χώρο και θυμίζει μάλλον ανατολικά πρότυπα, όπως τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές που βρίσκονται στη βόρεια Συρία και κατασκευάστηκαν το β' μισό του 5ου αι. μ.Χ..

Τα χαρακτητριστικά

Ο νάρθηκας είχε μία εξωτερική θύρα στη δυτική του πλευρά και επικοινωνούσε με τον κυρίως ναό από κεντρικό άνοιγμα, με δύο κολόνες ανάμεσα σε παραστάδες ("τρίβηλο"), καθώς και από δύο μικρότερες πλαϊνές εισόδους (μία προς το βόρειο και μία προς το νότιο κλίτος). Το δάπεδο της εκκλησίας ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες.

Σε νεώτερη οικοδομική φάση, κατασκευάστηκαν αριστερά και δεξιά της κεντρικής εισόδου δύο παράλληλοι τοίχοι, οι οποίοι πάτησαν πάνω στο δάπεδο του νάρθηκα και περιόρισαν το χώρο του στο πλάτος του μεσαίου κλίτους.

Ο κυρίως ναός χωριζόταν σε τρία κλίτη με δύο κιονοστοιχίες που είχαν η καθεμία 5 αράβδωτες κολόνες, εναλλάξ από άσπρο και μπλε μάρμαρο, ώστε να δημιουργείται χρωματική αντίθεση. Μόνο μία κολόνα βρέθηκε ακέραιη (ύψους 2,65 μ.) καθώς και θραύσματα μερικών άλλων. Οι βάσεις τους, που σώζονταν όλες στη θέση τους, ήταν ιωνικές, από άσπρο μάρμαρο, ενώ τα κιονόκρανα ήταν, επίσης, ιωνικά, από άσπρο κυκλαδίτικο μάρμαρο, και δεν είχαν διακόσμηση.

Η κιονοστοιχία δεν είχε δεύτερο όροφο και τα διαστήματα ανάμεσα στις κολόνες γεφυρώνονταν με τόξα. Η οροφή του ναού πρέπει να ήταν ξύλινη, γιατί οι εξωτερικοί τοίχοι δεν ήταν αρκετά ισχυροί για να στηρίζουν μια θολωτή στέγη.

Ο νεότρο ναός

Αξίζει να σημειωθεί ότι η βασιλική καταστράφηκε τον 6ο ή 7ο αιώνα μ.Χ. και ξαναχτίστηκε αργότερα (ίσως τον 11ο αι. μ.Χ.) σε σχήμα μονόκλιτου ναού με πολύ μικρότερες διαστάσεις. Οι εξωτερικοί τοίχοι του βυζαντινού ναού κατασκευάστηκαν στη θέση όπου ήταν παλιότερα οι δύο κιονοστοιχίες, ενσωματώνοντας στην τοιχοδομία τους λείψανα από τις κολόνες. Ταυτόχρονα περιορίστηκε και ο νάρθηκας με την κατασκευή των δύο τοίχων που είχαν πατήσει πάνω στο δάπεδο.

Μετά από την καταστροφή και του βυζαντινού ναού χτίστηκε, στους χρόνους της Τουρκοκρατίας, μικρό μονόκλιτο εκκλησάκι, που περιορίστηκε στο χώρο ανάμεσα στην αψίδα και στο τέμπλο της παλαιάς βασιλικής. Τα ερείπια του παρεκκλησίου αυτού κατεδαφίστηκαν για να γίνει η αρχαιολογική έρευνα στην Παλαιοχριστιανική Βασιλική, κι' έτσι από αυτό σήμερα δεν διατηρείται παρά μόνο ένα κομμάτι κολόνας από μπλε μάρμαρο. Η εν λόγω κολόνα βρισκόταν στο κέντρο της αψίδας του παρεκκλησίου και χρησίμευε ως στήριγμα της Αγίας Τράπεζας.

Άλλα ευρήματα στην περιοχή

Κοντά στην παραλία και στο παλαιό κέντρο Αστέρια έχει αποκαλυφθεί επίσης νεκροταφείο της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου. Τα ευρήματα αυτά δείχνουν ότι στην περιοχή αυτή εξακολουθούσε να υπάρχει σημαντικός οικισμός και κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους.

Στο ίδιο σημείο εντοπίστηκε, το 1998, και ερευνήθηκε στη συνέχεια από την ΚΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, τμήμα νεκροταφείου της πρωτοελλαδικής εποχής, συγκεκριμένα της 3ης χιλιετίας π.Χ.! Οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν επίσης παράκτιο προϊστορικό περίβολο των πρωτοελλαδικών-μεσοελλαδικών χρόνων.