Το Κάστρο της Μυτιλήνης, από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου! Μνημείο-αριστούργημα με κρύπτες

Επιβλητικό, συνδυάζει διάφορες αρχιτεκτονικές φάσεις και αποτελεί ένα μνημείο παλίμψηστο: Το Κάστρο της Μυτιλήνης θεωρείται από τα μεγαλύτερα της Ελλάδας και της Μεσογείου. Στο βόρειο μέρος της πόλης της Μυτιλήνης, φύσει και θέσει οχυρό, και μάλιστα το υψηλότερο σημείο, βρίσκεται η οχύρωση που λειτούργησε μεταξύ άλλων και ως καταφύγιο του πληθυσμού.

Σήμερα διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση και εκτιμάται ότι καλύπτει έκταση 200 στρεμμάτων. Συγκεκριμένα, κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο το 1937 και έκτοτε οι επεμβάσεις που έχουν γίνει έχουν αναστηλωτικό χαρακτήρα με σεβασμό στην ιστορικότητά του. Μεταξύ άλλων εντυπωσιακών κτισμάτων διατηρείται  το λιθοδόμητο υπόγειο συγκρότημα κρυπτών, έκτασης 720 τ.μ.!

Από την αρχαιότητα και μέχρι τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους η σημερινή χερσόνησος που φιλοξενεί το Κάστρο ήταν νησί, το οποίο διακρινόταν από την υπόλοιπη Λέσβο με το κανάλι «Εύριπο», το οποίο εκτιμάται ότι βρίσκεται σήμερα κάτω το δρόμο της σημερινής αγοράς, την οδό Ερμού. Τότε το εν λόγω κανάλι ένωνε τα δύο λιμάνια της πόλης. 

της Μαρίας Αλιμπέρτη

Το βυζαντινό κάστρο έχει καταλάβει τη θέση της αρχαίας ακρόπολης, η μορφή της οποίας μας είναι άγνωστη κατά την περίοδο της κλασσικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. Στο Κάστρο υφίσταντο ίχνη  από την πρώτη βυζαντινή φάση οχύρωσης, εκτιμάται τον 6^ο αιώνα, είναι ορατά τα στοιχεία από τη δεύτερη κύρια κατασκευαστική φάση του 14ου αι.  καθώς και της τελικής οθωμανικής που χρονολογείται στο πρώτο μισό του 16ου αι. με τριμερή διάρθρωση το Άνω Κάστρο, το Μεσαίο Κάστρο και το Κάτω Κάστρο.

  

Συγκεκριμένα, το Άνω Κάστρο, στην κορυφή του λόφου, παρείχε τη δυνατότητα ελέγχου του πορθμού (Ευρίπου), του απέναντι οικισμού, της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής και των δύο λιμανιών (βόρειου και νότιου) της πόλης. Το Μεσαίο Κάστρο εκτείνεται στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου, ενώ το Κάτω Κάστρο βρίσκεται στους πρόποδες σήμερα υπάρχουν  μισοερειπωμένα οθωμανικό χαμάμ, οθωμανική κρήνη, το εξωκκλήσι της Παναγιάς Γαλούσας και κατοικίες

Ο διαχωρισμός σε Άνω και Μεσαίο δεν υφίστατο πριν τα τέλη του 19ου αιώνα (1895) και μάλλον απορρέει από τη διαφορετική χρήση των δύο τμημάτων: το Άνω είχε σχεδόν αποκλειστικά στρατιωτική χρήση, ενώ στο Μεσαίο υπερτερούσαν τα κοσμικά και θρησκευτικά κτήρια. Το Κάτω Κάστρο φαίνεται πως είχε οικιστική χρήση τουλάχιστον από τον 14ο αιώνα.

Η ιστορία

Στην Αλεξιάδα της Άννας Κομνημής (11^ος αιώνας)αναφέρονται τα τείχη της πόλης και ότι το 1093 με οδηγίες του Αλέξιου Α’ Κομνημείου αφού έχει ανακαταληφθεί  η πόλη της Μυτιλήνης οχυρώνεται, χωρίς περαιτέρω λεπτομέρειες. Κατά τη Δ’Σταυροφορία, η Λέσβος περιήλθηκε στη δικαιοδοσία του Βαλδουίνου  έως το 1262 όταν προσαρτήθηκε ξανά στο Βυζαντινό κράτος. Το 1335 καταλήφθηκε από τον Domenico Cattaneo, μόνο για ένα έτος καθώς οι Βυζαντινοί το επανέκτησαν.

Το 1355 η Λέσβος παραχωρείται στην οικογένεια Γενουατών ,των Γατελούζων, οι οποίοι διατήρησαν τα ηνία ως το 1462. Συγκριμένα, δίνεται ως προίκα της αδερφής του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου, κατά το γάμο της με τον Γενοβέζο Francisco Gattelusio.Το συγκεκριμένο διάστημα (1355-1462) οι Γατελούζοι πραγματοποίησαν επισκευές και προσθήκες στο Κάστρο της Μυτιλήνης, αφομοιώνοντας παράλληλα στοιχεία της δυτικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, με αποτέλεσμα το Κάστρο να διαμορφώσει τον βασικό του πυρήνα .

Ειδικότερα, το κάστρο ανακαινίστηκε το 1373, όπως μας πληροφορεί η λατινική επιγραφή που είναι εντοιχισμένη πάνω από τη Μεσαία (Δυτική) πύλη. Κατά την περίοδο της ηγεμονίας του Φραγκίσκου Γατελούζου πιστεύεται ότι η Μυτιλήνη ήταν ένα από τα πιο ισχυρά κάστρα. Μέσα σ’ αυτό βρισκόταν και τo παλάτι του, γνωστό ως «Πύργος της Βασίλισσας».

Μεταξύ των κτιρίων, ο Donjon, με λειτουργία αντίστοιχη του βυζαντινού Ακρόπυργου, και η Loggia (λέσχη). Ο ντόπιος πληθυσμός κατοικεί στο οχυρωμένο προάστιο του Μελανουδίου.

Ένας καταστροφικός σεισμός του 1384 σημάδεψε την πόλη και το κάστρο. Από τη βασιλική οικογένεια φέρεται να επιβίωσε μόνο ο μικρότερος γιος Giacomo.Μέχρι και το 1403 δεν φαίνεται να αποκαταστάθηκαν. Οι δύο τελευταίοι Γατελούζοι, ο Δομένικος (1445-1458) και ο αδερφός του Νικόλαος (1458-1462) πραγματοποίησαν εργασίες ενίσχυσής του. Επί Δομένικου τοποθετήθηκαν τα πρώτα κανόνια, ενώ επί Νικολάου διαμορφώθηκαν προμαχώνες και ενισχυτικά τείχη, πολεμίστρες, τάφροι και παρατηρητήρια. Από την γενουατική φάση του κάστρου σώζονται σήμερα ο κεντρικός οχυρωματικός περίβολος (Donjon) και τα ερείπια της εκκλησίας του Αγ. Ιωάννη.

Το 1462, μετά από ολιγοήμερη πολιορκία, η πόλη και το Κάστρο της Μυτιλήνης κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς. Το 1501 μετά τις καταστροφές που υπέστη το Κάστρο κατά τη διάρκεια του Ενετοτουρκικού Πολέμου (1499-1504),  ο Σουλτάνος Βαγιαζίτ  Β’ προχώρησε σε επισκευές στα βόρεια τείχη και προσθήκες δυο πύργων με κανόνια  προκειμένου η αρχιτεκτονική να εξυπηρετεί τη χρήση των νέων όπλων.

Ταυτόχρονα, στο εσωτερικό του υπήρξε οικιστική άνθηση καθώς ανοικοδόμησαν νέα κτήρια, θρησκευτικά και κοσμικά.

 Μεταξύ αυτών των κτηρίων συγκαταλέγονται τζαμιά, ο Μενδρεσές του Βελή Πασά κατά τον 16^ο αιώνα χτίζεται από τον εξισλαμισμένο ναύαρχο Χαιρεντίν Μπαρμπαρόσα, με ρίζες από το νησί , ενώ οικοδομείται και ο γειτονικός του Μπεκτασιτικος «Τεκές», το κτήριο των φυλακών και στη συνέχεια στρατιωτικού νοσοκομείου, αποθήκες, κρήνες, το Χαμάμ (στοιχεία του σώζονται ακόμη) και οι Οικίες του Κάτω Κάστρου. Οικίες και άλλα κτήρια, όπως ο στρατώνας (kisla) υπήρχαν σε όλη την έκταση του Κάστρου, αλλά δεν διατηρούνται. 

Νέες κατασκευές  εκτιμάται ότι πραγματοποιήθηκαν τ το 1643/44 από τον Μπεκήρ πασά, επί των ημερών του σουλτάνου Ιμπραήμ Χαν, ίσως εν όψει του Κρητικού πολέμου . Συγκεκριμένα πισκευάστηκαν τα τείχη και ανεγέρθηκε νέο τείχος μπροστά από το υφιστάμενο μεσαιωνικό. Μπροστά από τις νέες αυτές κατασκευές δημιουργήθηκε μια βαθιά και πλατιά τάφρος.

Το 1756 ο ναύαρχος Κουραματζής πρόσθεσε ένα πολυγωνικό πύργο κοντά στο λιμάνι της Επάνω Σκάλας.Νέες εκτεταμένες επισκευαστικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν, ύστερα από σεισμό, στα 1765/66.Στη διάρκεια του 19ου αιώνα η λειτουργία και ο χαρακτήρας του κάστρου είχαν πλέον μεταβληθεί. Το κάστρο προσέλαβε περισσότερο στρατιωτικό χαρακτήρα, όπως υποδεικνύουν οι στρατώνες που κατασκευάστηκαν κοντά στον μενδρεσέ και η γειτονική πυριτιδαποθήκη.

Στις αρχές του  20ού αιώνα, η απελευθέρωση του νησιού από τις ελληνικές δυνάμεις (8 Νοεμβρίου του 1912) επέφερε νέες αλλοιώσεις στο Μνημείο, αλλά η χρήση του παρέμεινε  στρατιωτική. Όταν όμως κατέφθασαν πρόσφυγες από τα μικρασιατικά παράλια (1922), οι ανάγκες για φιλοξενία των πληγέντων ανάγκασαν τις αρχές να αξιοποιήσουν οικιστικά τον χώρο. Επομένως πραγματοποιήθηκαν τροποποιήσεις σε κτήρια,  ενώ προστέθηκαν νέα κτήσματα για τα οποία υφαρπάχθηκε δομικό υλικό  προκειμένου να ολοκληρωθεί η κατασκευή του προσφυγικού οικισμού στη θέση "Συνοικισμός" (1932). 

ιστορικές πληροφορίες πηγή:http://odysseus.culture.gr,  www.kastra.eu, http://www.lesvosgreece.gr