Ποιο μυστικό κρύβουν άραγε τέσσερις σαρκοφάγοι σε ένα γυάλινο κέλυφος; Θα μπορούσε να είναι ο τίτλος ενός μυθιστορήματος μυστηρίου, όμως πρόκειται για ένα αρχαιολογικό εύρημα το οποίο συνήθως οι διερχόμενοι στην πλατεία Πλατάνου προσπερνούν χωρίς να δώσουν μεγάλη σημασία.
Στην καρδιά της Κηφισιάς, στη συμβολή των οδών Κηφισίας και Κασσαβέτη
εντοπίστηκε το 1866 ένα μαρμάρινο ταφικό μνημείο, το οποίο θεωρείται σπουδαίο
δείγμα αρχιτεκτονικής του 2ου αι. μ.Χ., της
εποχής των Αντωνίνων, καθώς είναι
ένας τετράγωνος ημιυπόγειος θάλαμος με στέγη σε μορφή καμάρας. Εκτιμάται ότι στην
είσοδο του θαλάμου, μπορούσες να φθάσεις κατεβαίνοντας σκαλοπάτια που οδηγούσαν
σε μαρμάρινη δίφυλλη πόρτα. Στις μέρες μας
σώζεται μόνο το πλακοστρωμένο δάπεδο και το κατώτερο τμήμα των τοίχων του
θαλάμου.
Το μνημείο φιλοξενούσε τέσσερις σαρκοφάγοι από πεντελικό μάρμαρο: μία με ανάγλυφες γιρλάντες και βουκράνια, μία με Ερωτιδείς, μία με παράσταση της Λήδας με τον κύκνο και μία ακόσμητη. Εικάζεται πως ο θάλαμος προοριζόταν για τρεις σαρκοφάγους και η τέταρτη τοποθετήθηκε αργότερα.
Επίσης, πιθανολογείται πως ο ταφικό μνημείο της
Κηφισιάς ανήκε σε οικογένεια συγγενική
του Ηρώδη του Αττικού και κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ανήκε στον ίδιο
τον Ηρώδη σπουδαίου λόγιου της εποχής, ο οποίος διατηρούσε στην περιοχή
αγρόκτημα με έπαυλη. Άξιο αναφοράς είναι ότι ένα παρόμοιο, καλύτερα διατηρημένο
ταφικό μνημείο, βρίσκεται στο Χαλάνδρι και μετατράπηκε στα βυζαντινά χρόνια στο
ναό της Παναγίας Μαρμαριώτισσας.
Για την παρουσία του Ηρώδη του Αττικού στην περιοχή η ιστορικός Καϊδαντζή Ε. Παναγιώτα στην μεταπτυχιακή εργασία της με
τίτλο «Ο Ηρώδης Αττικής και οι επαύλειςτου, διαχείριση και ανάδειξη»: αναφέρει «η αποκάλυψη ρωμαϊκών λουτρών με
υπόκαυστα, στην οδό Τατοΐου, στο ύψος της «Παναγίτσας της Ξυδού», ενισχύει την
πεποίθηση ότι αποτελεί μέρος της μεγαλοπρεπούς έπαυλης του Ηρώδη. Ο Ηρώδης
Αττικός (101/2 – 177/8 μ.Χ.), με σπουδαία παιδεία, δίδαξε ρητορική και
θεωρείται ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της δεύτερης Σοφιστικής, που χαρακτηρίζει
την ο αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων (2 αι. μ.Χ.).
Μάλιστα, με το εν λόγω
μνημείο στην Κηφισιά ασχολήθηκαν κάποιοι μελετητές που υποστήριξαν ότι το κτίσμα ανήκε στον Ηρώδη καθώς στα
βόρεια του ναού της Παναγίας Ξυδούς σε, απόσταση περίπου 500μ. βορειοανατολικά από το
σημείο επί της οδού Ραγκαβή 4 βρέθηκαν ένα
πορτρέτο και μια προτομή του Ηρώδη, τα οποία σήμερα φιλοξενούνται στη
Ρωμαϊκή Συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και αντίστοιχα και μια προτομή του Πολυδευκίωνα. Όπως περιγράφει
η ιστορικός «Οι προτομές του Ηρώδη και
του Πολυδευκίωνα χρονολογούνται στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. φορούν ιμάτιο και
έχουν στραμμένο το βλέμμα τους προς τα δεξιά και εικονίζονται στον τύπο του
φιλοσόφου. Ακόμη στο ίδιο σημείο βρέθηκαν μια προτομή ίππου ένα επίκρανο
παραστάδας με ανάγλυφα ανθέμια και δύο τεμάχια ενωμένα από χέρι μελανού
μαρμάρου, τα οποία αποδίδονται στον μαθητή του Ηρώδη Μέμνονα λόγω της
αιθιοπικής του καταγωγής». Σημειώνεται ότι ο Ηρώδης έχονταας βιώσει την απώλεια
δυο παιδιών του όταν ήταν μωρά είχε υιοθετήσει τρία, τον Βιββούλλιο
Πολυδευκίωνα , τον Αχιλλέα και τον Μέμνων από την Αιθιοπία.
Τι μπορεί να
αποκωδικοποιεί η σαρκοφάγος;
Όσο για την μια σαρκοφάγο υποστηρίζεται ότι το περιεχόμενο της κόσμησής
της είναι ασυνήθιστο και θεωρείται πιθανό να κατασκευάστηκε κατόπιν
παραγγελίας: φέρει δύο αετωματικές
απολήξεις με λέοντες που κατασπαράζουν
ταύρους, όπως σημειώνει η ιστορικό. Είναι ενδιαφέρουσα εικονογρααφικά αφού στη
μια στενή πλευρά της εικονίζεται η Λήδα,
η μυθική βασίλισσα της Σπάρτης, φορώντας το στέμμα της και κρατώντας με το
δεξί της χέρι ένα πέπλο προσπαθώντας να καλύψει τον εαυτό της την στιγμή που
αγωνίζεται με τον Δία, ο οποίος
είναι μεταμορφωμένος σε κύκνο. Το ζώο είναι μεγαλύτερο σε μέγεθος από τη Λήδα,
έχοντας τα φτερά του ανοιχτά καλύπτει όλη την αριστερή πλευρά της σαρκοφάγου,
τα νύχια του μοιάζουν με νύχια αρπακτικού πουλιού και η αριστερή φτερούγα του
αγκαλιάζει τη Λήδα.
Επίσης, αποδίδεται η Ελένη ως κεντρική μορφή πλαισιωμένη δεξιά και αριστερά από τα αδέλφια
της, τους Διόσκουρους . Το θέμα αυτό επιλέχτηκε καθώς ο Πολυδευκίων και η Ελένη ήταν παιδιά της Λήδας και του Δία.
Μορφολογικά η Ελένη μοιάζει με τις αρχαΐζουσες Καρυάτιδες οι οποίες κοσμούν τις
τέσσερις γωνίες της σαρκοφάγου, πλαισιωμένες από δύο ανδρικές φιγούρες.
Στην άλλη στενή πλευρά της σαρκοφάγου
απεικονίζεται μια παραλλαγή του Έρωτα του Λυσίππου, ο οποίος είναι στραμμένος
προς τα αριστερά κοιτάζοντας κατά πρόσωπο, γυμνός και με τα δυο του χέρια
κρατάει το τόξο του. Στην πίσω πλευρά της σαρκοφάγου υ η παράσταση του Τρίτωνος
με την Νηρηίδα πλαισιωμένων από ορθογώνιο γείσο. Ο Τρίτων στο αριστερό του χέρι
κρατάει σκύφο και στο δεξί κουπί, ενώ το σώμα του καταλήγει σε φιδίσια ουρά
πάνω στην οποία είναι ξαπλωμένη η Νηρηίδα, η οποία κρατάει ένα ιμάτιο που ανεμίζει
πάνω από το κεφάλι της.
Σχετικά με τις σαρκοφάγους
που κοσμούνται με τις γιρλάντες και τους
Ερωτιδείς (εικ.57α-γ), το θέμα τους ήταν συνηθισμένο στις μικρές αττικές
σαρκοφάγους, καθώς επιλεγόταν κατά κανόνα σε σαρκοφάγους μικρού μεγέθους και το
θέμα χρησιμοποιούνταν αλληγορικά. Επιπλέον, σε δύο σαρκοφάγους του ταφικού
μνημείου σώζονται μαρμάρινα δικλινή καλύμματα κοσμημένα στις δύο κλίνες με
κυμάτια και πιθανόν να έφεραν διακόσμηση στις αετωματικές απολήξεις τους, οι
οποίες έχουν καταστραφεί.
Τι μαρτυρά επιγραφή;
Κοντά στο ταφικό μνημείο
βρέθηκε επιγραφή ενσωματωμένη στην εκκλησία
της Αγίας Παρασκευής, η οποία επιβεβαιώνει τις απόψεις περί σύνδεσης του
ταφικού μνημείου με την οικογένεια του
Ηρώδη, αφού αναφέρεται σε μια πρόσφατη απώλεια ενός παιδιού του Ηρώδη του
οποίου το όνομα δεν αναφέρεται και είναι η εξής: Ἡρώδης, οἳ τήνδε κόμην, οὐ πάντα ἐνιαυτόν
οὔτε κόμην θρέψας οὔτε σέ παῖδα φίλον μηνί τρίτῳ κείρας, ὑπό κεύθεσι θήκατο
γαίης, Ἡρώδης δεύσας ἂκρα κόμης δάκρυσι· σῆμ’ ἒτυμον παίδων ψυχαῖς τρισίν, ὣς
ποτε σῶμα δέχεσθ’ ἐν θήκαις ὑμετέροιο πατρός.
Κάποιοι ερευνητές συνδέουν
μια σαρκοφάγο με την οικογένεια του Ηρώδη και συγκεκριμένα με την κόρη του
Ελπινίκη . Σύμφωνα με τον H. Wiegartz προτείνεται ως χρονολογία τοποθέτησης των σαρκοφάγων
μέσα στον ταφικό θάλαμο το 180 μ.Χ. (εικ.62- 63), υποστηρίζοντας ότι η εισαγωγή
των καλυμμάτων σε σαρκοφάγους στην Αττική άρχισε λίγο αργότερα.
Η κόρη του Ηρώδη
Ως προς την θεματολογία της
εικονογραφίας, το θέμα της σαρκοφάγου με την Ελένη και τη Λήδα ενδεχομένως
επιλέχθηκε για να τονίσει τη στενή σχέση
που είχε η οικογένεια του Ηρώδη με την Σπάρτη, τη μάχη του Μαραθώνος αλλά και το λατρευτικό άγαλμα της Νέμεσης στον Ραμνούντα, θέλοντας να
τιμήσει τον πρόγονό του Μιλτιάδη.
Κατά τον Παυσανία, το άγαλμα της Νέμεσης ανεγέρθηκε ως τρόπαιο για τη νίκη του στη μάχη του Μαραθώνος. Σημειώνεται ότι
ενδεχομένως κοσμήθηκε η σαρκοφάγος με
την Ελένη και τους Διόσκουρους σε
αντιστοιχία με το εν λόγω άγαλμα αφού στη βάση του απεικονίζονταν τα παιδιά του
Τυνδάρεος, θέμα ασυνήθιστο για τις σαρκοφάγους εκείνης της εποχής στην Αττική.
Κατά την E. Perry, η
οποία επικροτεί εκδοχή είναι η σαρκοφάγος να ανήκει στην κόρη του Ηρώδη,
Ελπινίκη, με βάση το εικονογραφικό
πρόγραμμα της σαρκοφάγου, τα γυναικεία
οστά που βρέθηκαν κατά την ανασκαφική έρευνα αλλά και λόγω της αντιστοιχίας του ονόματος της Ελπινίκης με
το όνομα της κόρης του Μιλτιάδη.
ΠΗΓΕΣ
Καϊδαντζή Ε. Παναγιώτα
(2018) Ο ΗΡΩΔΗΣ ΑΤΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΑΥΛΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΓΙΑ ΤΟ
ΤΜΉΜΑ ΜΝΗΜΕΙΩΝ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, ΠΟΛΗ & ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου