Ζωντανή κληρονομιά ή έκθεμα μουσείου; Γιατί έχει σημασία που θα βρίσκονται οι Κούροι της Νάξου

 

Κάποια μνημεία δεν είναι απλώς λίθινα κατάλοιπα. Είναι ζωντανοί μάρτυρες του τοπίου, της μνήμης και της σχέσης μας με το παρελθόν. Οι Κούροι των Μελάνων στη Νάξο —εμβληματικά γλυπτά που παραμένουν επί αιώνες στο φυσικό τους περιβάλλον— αποτελούν ακριβώς ένα τέτοιο παράδειγμα. Και όμως, σήμερα τίθεται στο τραπέζι η πρόταση της μεταφοράς τους στο υπό δημιουργία Μουσείο του Κάστρου. Οι Κούροι αρχαϊκής εποχής, κείτονται στο αρχαίο λατομείο στην περιοχή του Φλεριού χιλιετίες. Τοπικοί σύλλογοι αντιστέκονται σθεναρά στο ενδεχόμενο μεταφοράς ενώ ενώσεις, σωματεία και λοιπές ογανώσεις του νησιού αλλά και των Κυκλάδων έχουν εκδώσει ψηφίσματα υπέρ της παραμονής τους στον φυσικό χώρο.

Της Μαρίας  Δ. Αλιμπέρτη

Το θέμα συζητήθηκε μέσα στον Μάϊο στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο με βάση έκθεση που εκπονήθηκε από τους Ιωάννη Σταϊκόπουλο ΤΕ Συντηρητή αρχαιοτήτων κα έργων τέχνης, προϊστάμενο Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Εφ.Α. έργων τέχνης, προϊστάμενο Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης της Εφ.Α. Κυκλάδων και τον Νικόλαο Παπαγιαννόπουλο ΙΔΟΧ Συντηρητή αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, MSc. Η απόφαση αφορά δυο από τους τρεις κούρους που βρίσκονται συνολικά στην Ναξιακή ύπαιθρο, τους δυο στο αρχαίο Λατομείο στο Φλεριό- ο ένας κούρος δίπλα στην κοίτη του χειμάρρου του Φλεριού, είναι σχεδόν ακέραιος  (ύψος  5,55μ.) διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης. Στη νότια πλευρά της κοιλάδας του Φλεριού, κείτεται  από το πρώτο μισό του 6ου αι. π.Χ. ημιτελές ένας ακόμη κούρος ύψος 4,10μ. . Η έκθεση επικαλείται φθορές καθώς μέχρι τώρα λαμβάνονται σωστικά μέτρα και ακόμη την κλιματική αλλαγή και τον υπερτουρισμό. Οπότε κρίνεται σημαντικό να παρθούν πιο ουσιαστικά μέτρα για την προστασία τους, με τη μεταφορά τους στο νέο μουσείο της Νησίδας Νάξου. στην έκθεση αναφέρεται ότι Αναλυτικά, στην έκθεση αναφέρονται απολεπίσεις – αποφλοιώσεις, ανάγλυφες μορφές φθοράς (κυψελώσεις) και απομειώσεις επιφανειών, απόσπαση κρυστάλλων και κόκκων, τοπικές διογκώσεις υλικού, εκδορές κ.ά.

 

Ερωτήματα προκύπτουν εδώ:  

• Πόσες τέτοιες εκθέσεις έγιναν στο παρελθόν; Είχε επισημανθεί ο κίνδυνος;
•  Είχαν γίνει σωστικές παρεμβάσεις; 
• Και δεν μπορεί να γίνει μια σωστική παρέμβαση in situ; 
• Και είναι όντως σύμπτωση  που διεξήχθη έρευνα, προέκυψε έκθεση και ανάγκη μεταφοράς τώρα που δημιουργείται ένα μουσείο που οραματίζονται να αποτελέσει κέντρο πολιτισμού με μεγάλη επισκεψιμότητα;

Βέβαια, η συζήτηση αυτή, πέρα από τεχνική ή μουσειολογική, είναι βαθιά πολιτισμική και ανθρώπινη: Τι χάνουμε όταν αποσπούμε ένα μνημείο από τον τόπο του; Τι σημαίνει αλήθεια προστασία; Για να δούμε την προβλέπεται για την διαχείριση τέτοιων πολύτιμων πολιτιστικών τεκμηρίων στην Ευρώπη, τι προβλέπει η εγχώρια νομοθεσία  και εάν έχει δίκαιο  Υπουργείο και Εφορεία Κυκλάδων να επικαλούνται την διάσωσή τους… Πάμε να το διερευνήσουμε ορθολογικά και μη συναισθηματικά- κοινωνικά το ζήτημα δίδοντας παραδέιγματα με «εργαλεία» που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν:

 

 Ευρωπαϊκές Οδηγίες: Η προστασία in situ ως αρχή

Η in situ διατήρηση —η παραμονή δηλαδή των μνημείων στον φυσικό τους χώρο— αποτελεί πλέον πάγια ευρωπαϊκή κατευθυντήρια γραμμή.

- Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2022 υπογράμμισε ότι η ανθεκτικότητα των μνημείων συνδέεται άρρηκτα με την παρουσία τους στο τοπίο. Η απομάκρυνση αποτελεί λύση ανάγκης, όχι πρώτη επιλογή.

- Το πρόγραμμα HYPERION αξιοποιεί αισθητήρες και ψηφιακές τεχνολογίες για την επιτόπια προστασία των μνημείων, δίχως αποσπάσεις και μεταφορές.

- Η Σύμβαση της UNESCO για την Παγκόσμια Κληρονομιά (1972) και η Διακήρυξη του Άμστερνταμ (1975) δίνουν σαφές προβάδισμα στη διατήρηση της σχέσης μνημείου-περιβάλλοντος.

 

Η  Ελληνική Νομοθεσία: Μια ισορροπία με σαφείς προϋποθέσεις

Ο Νόμος 4858/2021 για την Πολιτιστική Κληρονομιά προβλέπει ως βασικό κανόνα την παραμονή των αρχαιοτήτων στον τόπο τους. Μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις —φθορά, κίνδυνος, επιστημονική μελέτη— και πάντα με έγκριση του ΚΑΣ, επιτρέπεται η μουσειακή μεταφορά. Στην περίπτωση των Κούρων των Μελάνων, θα μπορούσε όμως να γίνει παρέμβαση  όπως συνέβη στο Ανασκαφικό Πάρκο Δισπηλιού (Καστοριά)  καθώς βρίσκονται αιώνια στο Φλεριό,  σε επί τόπου διαχείριση, αναγνωρισμένοι και επισκέψιμοι από χιλιάδες επισκέπτες, και έχουν ενταχθεί στο τοπίο με φυσικότητα και αξιοπρέπεια.

 

 Ένα Μουσείο δεν είναι πανάκεια

Το νέο Μουσείο στο Κάστρο της Νάξου είναι ένα φιλόδοξο σχέδιο, που σκοπό έχει να φιλοξενήσει κορυφαίες κυκλαδικές αρχαιότητες —και αξίζει τον σεβασμό. Όμως τα μουσεία δεν είναι απαραιτήτως η «ασφαλής επιλογή» για κάθε αρχαίο αντικείμενο. Τα μουσεία ενισχύουν την ερμηνεία, αλλά θα πρέπει να γίνει σεβαστό ότι οι τόποι ενισχύουν τη μνήμη.

 

Οι Κούροι δεν είναι μόνο αρχαιότητες — είναι τοπόσημα

Για τη Νάξο, για τους κατοίκους των Μελάνων, οι Κούροι δεν είναι απλώς  αρχαιολογικά «ευρήματα». Είναι κομμάτι της καθημερινής τοπογραφίας, της συλλογικής ταυτότητας, της άυλης κληρονομιάς τους. Μεταφέροντάς τους, δεν προστατεύουμε· αποκόπτουμε.

 

 Ένα τελευταίο ερώτημα:                                      

Ποιο είναι το πραγματικό νόημα της πολιτιστικής διατήρησης, αν ακυρώνει τον δεσμό τόπου-μνημείου-κοινότητας; Ίσως ήρθε η ώρα να ξαναδούμε όχι μόνο πώς διαφυλάσσουμε την ιστορία, αλλά και πού. Γιατί το μνημείο δεν είναι μόνο αντικείμενο, είναι εμπειρία — και αυτή η εμπειρία, όπως οι Κούροι, έχει ρίζες βαθιές στον τόπο τους.